تنوع و گوناگون زبان هاي ايراني، در سرزمين پهناوري مثل ايران كه از اول بنيان گذاري اش به كشور كثير الاقوام معروف بوده است مستلزم اين بود كه اين مملكت بايد كثير الزبان هم باشد. نشر اين زبان ها در كشور وسيعي مثل ايران نتيجه‌اي تهاجمات و جريانات شگفت تاريخي متمادي و انتقال اقوام و جنگ‌هاي طولاني بوده است. كتمان نمي‌توان كرد كه در روزگاران گذشته زبان مردم ايران حداقل از مادها و هخامنشيان منشاء مشترك ايراني داشته و به زبان‌هاي ايراني معروف بوده است. زبان شناسان ادوار گوناگوني را براي زبان‌هاي ايراني تعيين مي‌كنند. اي. م. اُرانسكي تاريخ زبان‌هاي ايراني را به سه دوره تقسيم مي‌كند.

 

۱- دوره‌ي زبان‌هاي باستاني ايران از آغاز تا قرن سوم و چهارم قبل از ميلاد.

۲- دوره‌ي زبان‌هاي ميانه از قرن سوم و چهارم ق. م تا قرن هفتم و هشتم بعد از ميلاد.

۳ دوره زبان‌هاي جديد ايراني از قرن هفتم و هشتم ميلادي تا عصر حاضر.

گويش‌هائي كه در سرزمين آذربايجان قبل از اسلام بوده چندان شناخته نيست اما چون تاريخ آذربايجان از سلسله مادها شروع مي‌شود بيشتر دانشمندان زبان شناسي زبان آذربايجان را زبان مادي مي‌دانند. عده‌اي از زبان شناسان معتقدند چون زرتشت از آذربايجان برخاسته است پس زبان وي نيز زبان قديمي آذربايجان يعني همان زبان مادي بوده و گات‌هاي اوستا نيز نمونه‌اي از آن زبان مي‌باشد (دار مستتر زبان شناس و ايران شناسي معتقد بود كه اوستا در زمان مادها نوشته شده و زبان اوستا در زمان مادها نوشته و زبان اوستا مربوط به زبان‌هاي مشرق ايران نيست) بعضي از دانشمندان زبان شناس معتقد هستند كه زبان مادي‌ها، همان زبان هخامنشيان و لهجه‌اي بسيار نزديك به زبان هخامنشيان است (پروفسور. مار. مختصري تاريخ آذربايجان ص ۴ جلد اول به نقل از پروفسور ميكائيل رفيع علي).

از زمان مادها و هخامنشيان و سلوكيان و اشكانيان و ساسانيان حادثه يا اتفاق قابل توجه رخ نداده كه زبان آذربايجان تغيير و تحول و دگرگوني مهمي داشته باشد و كلمه‌ي آذربايجان بهترين دليل است كه از زمان هخامنشيان و اشكانيان و ساسانيان بصورت آتورپاتكال بوده و بمرور زمان و كثرت استعمال و تعريب و تعرب به صورت فعلي آذربايجان در آمده است و معني و مفهوم آن از هزاران سال پيش تا حال همان بوده كه حالا هم هست. زبان آذربايجان بعد از اسلام نسبت به دوره‌هاي قبل از اسلام تا اندازه‌اي معلوم و روشن است. مورخين و جغرافيانويسان در دوره‌هاي مختلف اسلامي ضمن بحث از تاريخ و جغرافياي آذربايجان به زبان و گويش‌هاي محلي آذربايجان اشاراتي هر چند كوتاه داشته‌اند. اين مورخين و جغرافي‌دان‌ها زبان آذربايجان را فهلويات آذري ناميدند كه جزئي از زبان‌هاي ايراني است. اصطلاح «آذري» هم منسوب به آذربايجان و هم زباني بوده است كه در آذربايجان به آن زبان تكلم مي‌كردند. زبان آذري در حقيقت فهلوپاتي است كه در آذربايجان معمول بوده گويش‌ها و فهلويات ولايات ديگر ايران مثل گويش‌هاي طبري، گيلكي، رازي، كردي، بلوچي و غيره … بوده و هستند.

براي روشن شدن مطلب چند تا از اسناد بيشماري بجا مانده از زبان آذري در سال‌هاي گذشته بعد از اسلام به طور خلاصه از نظر مي‌گذرانيم.

۱- ياقوت حموي در معجم البلدان درباره زبان مردم آذربايجان مي‌گويد: آنان را گويشي هست كه آنرا آذريه گفته مي‌شود و جز خودشان كسي آن را نمي‌فهميد.

۲- ابن النديم در الفهرست از قول اين مقفع انواع زبان پارسي را فهلوي، دري فارسي، خوزي، سرياني، مي‌نامند و فهلوي را منسوب به فهله (نام پنج ولايت: اصفهان ري، همدان، ماه نهادند، آذربايجان) مي‌خواند.

۳- اين حوقل در المسالك المسالك در نيمه اول قرن چهارم هجري زبان آذربايجان را آذري يكي از گويش‌هاي ايراني معرفي مي‌كند.

۴- مسعودي در التنبيه الاشراف نيمه‌ي اول قرن چهارم تصريح مي‌كند كه گويش‌هاي فهلوي و دري و آذري را از گويش‌هاي زبان ايراني در آذربايجان معرفي كند.

۵- مقدسي در احسن التفاسيم في معرفته الا اقاليم زبان اقاليم الاعاجم از جمله آذربايجان را و گويش‌هايش را جزء زبان‌هاي ايراني نام مي‌برد.

مهمتري اثري كه در زمان معاصر به زبان آذربايجان پرداخته همان رساله «آذري يا زبان باستاني آذربايجان» نوشته احمد كسروي است كه در سال ۱۳۰۴ شمسي منتشر شد و مورد استقبال دانشمندان و زبان شناسان داخل و خارج ايران گرديد و اين شروعي بود براي تحقيقات بعدي كه توسط زبان شناسان پي‌گيري و تا حالا هم ادامه دارد. در مدت نود سال گذشته نوشتارهائي چه بصورت كتاب و رساله و مقاله درباره‌ي اين زبان نوشته شده و تعداد آنها هم از صدها فزون است.

اخيراً كتابي توسط آقاي فيروز منصوري محقق و پژوهشگر سترگ آذربايجان كتابي را بر شته تحرير كشيد، بنام «فرهنگ واژگان آذري» كه كامل‌ترين واژه نامه درباره‌ي زبان آذربايجان است. اين كتاب كه حاصل زحمات پانزده ساله‌ي نويسنده آن است. مجموعه‌اي از واژگاني است كه در زمان حال و گذشته مردم كاربرد داشته و دارد. نويسنده در اين فرهنگ مجموعه‌اي از واژگان آذري را از لابه‌لاي فرهنگ‌ها كتاب‌ها، رساله‌ها كه درباره‌ي زبان آذري نوشته شده بيرون كشيد و به همراه هر واژه معنا و برابري آن واژه را در زبان‌ها و گويش‌هاي ايراني ديگر از زبان‌هاي باستاني چون اوستا، پهلوي، ارمني تا زبان‌ها و گويش‌هاي امروزي چون فارسي، سيستاني، بلوچي، كردي، لري، مازندراني، طبري بدست داده و مقايسه كرده است. علاوه بر اين، مدخل هر واژه را از گويش‌ها و زبان‌هاي ديگر ايراني با مدخل و واژه‌هاي آذري و همانندهاي آن‌ها را به نمايش گذاشته است. خواننده با مراجعه به اين فرهنگ واژگان از دو بيتي‌ها و باياتي، ضرب المثل‌ها، جيستان‌ها، ولالائي‌ها و نمونه‌هائي از حكمت و آداب رسوم و فرهنگ مردم آذربايجان آشنا خواهد شد.

الحق كه بايد براي خالق اين اثر نفيس دست مريزاد و خسته نباشيد گفت.