روزنامه قانون: کوهستان‌های قفقاز از دیرباز مورد توجه ایرانی‌ها بوده‌اند. این سرزمین رویایی، جایگاه خاصی در حافظه تاریخی ما دارد و در هر گوشه آن می‌توان خاطرات مشترکی از زندگی و حیات فرهنگی ایران و مردمان بومی آنجا پیدا کرد. آنچه ایرانی‌ها به‌عنوان قفقاز می‌شناسند، جنوب این رشته کوه‌ها ست که از داغستان آغاز می‌شود و به ایروان و نخجوان ختم می‌شود. در گذشته دربند ( شهری که بنای حصار آن با انوشیروان گره خورده) مرز تاریخی ایران با مهاجمان شمالی بود و نواحی شهری در همین ناحیه، از کانون‌های مهم تمدنی و زبان فارسی به‌شمار می‌رفت. در این بین ارمنستان از نواحی تمدن‌خیز ناحیه است که در سراسر آن می‌توان به بناهای تاریخی برخورد کرد. مساجد ایرانی منطقه نیز از ساختمان‌های زیبای این ناحیه هستند.
گفت‌وگوی تمدن‌ها
نحوه تعامل و همکاری بین ایران و ارمنستان، نمونه‌ای خوب از گفت‌وگوی درون تمدنی و همچنین گفت‌وگوی دینی است. کلیساها در ایران مورد حمایت دولت قرار دارند و ایران از فعالیت اجتماعی ارامنه حمایت می‌کند. از سوی دیگر مساجد ایرانی در ارمنستان و قراباغ از احترام و ارزش خاصی برخوردارند و طرف ارمنی اجازه دخل و تصرف و مرمت در این آثار را داده و در برخی مواقع، خود پیشگام بازسازی شده است.
این شیوه از تعامل را باید الگویی از تعامل و گفت‌وگوی دینی به‌ویژه در دورانی دانست که عصبیت قومی و بنیادگرایی مذهبی ،حرف اول را در خاورمیانه می‌زند. در چنین فضایی، ایران و ارمنستان به‌عنوان وارثان یک تمدن مشترک توانسته‌اند به یک اجماع نظر مطلوب در زمینه فرهنگی دست پیدا کنند. ارمنستان، تنها همسایه مسیحی ایران است و نحوه تعامل فرهنگی دو کشور می‌تواند به‌عنوان الگو مطرح باشد. دور نگه داشتن اماکن تاریخی و فرهنگی به‌ویژه مساجد و کلیساها از منازعات سیاسی و منطقه‌ای برای حفظ و ادامه تمدن‌ها ، اهمیت زیادی دارد.
این جمهوری کوچک خودمختار همزمان با فروپاشی شوروی و با استناد به قانون اساسی آن، اعلام موجودیت کرد. قراباغی‌ها، فلسفه استقلال‌خواهی خود را همانی می‌دانستند که بقیه جماهیر به آن استناد کرده بودند. اما بلافاصله درگیری‌های خونینی رخ داد که تا 1994 به درازا کشید.
نزدیک به 140 کیلومتر از مرزهای شمالی ایران از روستای گورادیز تا ابتدای مرز ارمنستان به قراباغ کوهستانی اختصاص دارد.
مساجد ایرانی ماندگار در ارمنستان
در طول جنگ و پس از آن دستگاه تبلیغاتی باکو، پروپاگاندای زیادی در کشورهای اسلامی ( به‌ویژه پاکستان، عربستان و ایران) مبنی بر تخریب مساجد اسلامی در قراباغ و حتی خود ایروان ( که در قدیم دارای جمعیت مسلمان زیادی بود) مطرح کرد. این تبلیغات بیشتر در خصوص مساجد شوشی و شهر آغدام بود که بازدید میدانی از آن‌ها موضوع این گزارش است.
بازدید از این مساجد نشان می‌دهد که دولت قراباغ کوهستانی، نه‌تنها آسیبی به این مساجد نرسانده است بلکه در مواردی و با هزینه بسیار به مرمت آن اقدام کرده است. از سوی دیگر به‌لحاظ حقوقی، مساجدی مانند مسجد ایرانی آغدام و مساجد ایرانی شوشی ،کمترین ارتباط را با جمهوری آذربایجان دارند. این مساجد، یادگار حضور ایرانی‌ها در قفقاز به‌ویژه در شوشی هستند. زبان و خط فارسی به همراه معماری ایرانی در سراسر مسجد نشان می‌دهد که مساجد مزبور پیش از هر چیز، بخشی از میراث فرهنگی ایران هستند و قراباغ کوهستانی نیز آن‌ها را به‌عنوان میراث فرهنگی ایران شناسایی کرده است.
مساجد شوشی، نگین قراباغ
قراباغ از دیرباز منطقه‌ای مرکب از جمعیت‌های قومی مختلف بود. به‌طور کلی قفقاز از تنوع قومی و زبانی بالایی برخوردار است که ساختار فرهنگی، آن را تو در تو و پیچیده کرده است. حضور خاندان های ایرانی در این منطقه به ویژه شوشی، تا پیش از 1918 و حمله اردوی عثمانی به قفقاز (به فرماندهی نوری پاشا، برادر انور پاشا) به نحو بارزی مشهود بود. در موزه تاریخ شهر شوشی، مدارک زیادی موجود است که نشان می‌دهد خاندان‌های ایرانی به‌ویژه از طبقه اشراف، در این شهر و اطراف آن زندگی می‌کردند. بخشی از آثار هنری و معماری شوشی نیز به حضور همین دسته از ایرانی‌ها در آنجا باز می‌گردد. قلعه و حصار شهر از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری آن بوده و بر زیبایی طبیعی‌اش افزوده است. این قلعه در 1756 میلادی توسط پناه خان جوانشیر از سرداران نادرشاه بنا شد. پیش از 1918 و حمله نیروهای عثمانی به جنوب قفقاز ، خاندان‌های ایرانی در شهر زندگی می‌کردند که توسط ارتش عثمانی قتل عام و یا مجبور به مهاجرت شدند.
هنگامی که سخن از مسجد در شوشی می‌شود، نام مسجد جامع شوشی موسوم به «مسجد ایرانی علیا»به‌ذهن می‌رسد. اما در این شهر مساجد دیگری نیز وجود دارند. مسجد ایرانی اولیا که به نام های دیگری چون مسجد جامع شوشی یا مسجد گوهرآغا معروف است، یکی از زیباترین بناهای تاریخی شهر است. این بنا در 1768 توسط ابراهیم خلیل جوانشیر، فرزند پناه‌خان ساخته شد. بعدها دختر وی به نام گوهرآغا که از مادری گرجی متولد شده بود، به ادامه ساخت و مرمت آن کمک کرد. کتیبه‌ای به زبان فارسی در سر در مسجد نصب شده است که نشان می‌دهد گوهرآغا بخشی از اموال خود را جهت تعمیرات وقف کرده است. این مسجد دارای یک حیاط پشتی‌‌است که گورستان بزرگان شهر بود. تمام سنگ قبرها به زبان فارسی است.
برای دیدن تصاویر مسجد ایرانی بالادست یا گوهریه شوشی اینجا کلیک کنید
در ضلع غربی مسجد، حجره‌های کوچکی قرار دارند که شاید برای استراحت زائران یا طلبه‌ها بود؛ این قسمت نیز در حال بازسازی است.
این مسجد که دارای ویژگی‌های هنری منحصر به‌فرد و نیز ارزش تاریخی و اجتماعی است، به موجب تابلو نصب شده، مورد حفاظت دولت قراباغ کوهستانی قرار دارد و هزینه‌های مرمت آن مشترک با بخش خصوصی ایران تامین می‌شود. روند مرمت مسجد هم اکنون در جریان است و پیش بینی می‌شود تا چند سال آینده به اتمام برسد. بخش خصوصی ایران که در حوزه هنر و معماری فعالیت دارد، بازسازی این بنا را بر عهده گرفته است.
مسجد ایرانی سفلی
مسجد دیگری که در نزدیکی ضلع شمالی مسجد گوهرآغا قرار گرفته، «مسجد ایرانی سفلی» نام دارد که امروزه متروکه است. این مسجد نیز ارزش معماری و زیبایی خاص خود را دارد و از یک صحن بزرگ ( بزرگ‌تر از مسجد بالادست/گوهریه) به اضافه دو مناره ای که تاحدودی سالم مانده، تشکیل شده است. مناره های آن از مسجد بالادست، بلندترند و آن گونه که توسط نگارنده شمرده شد، نزدیک 80 پله است؛ به‌گونه‌ای که وقتی فردی بر فراز آن قرار می‌گیرد، تسلط بی نظیری بر کل شهر پیدا می‌کند. صحن این مسجد بزرگ بوده و از شبستان های زیبایی تشکیل شده که در صورت تعمیر، زیبایی آن دو چندان خواهد شد. حیات اصلی مسجد بالادست، محوطه ای وسیع بوده که امروزه به دلیل متروکه ماندن، تبدیل به چمنزار شده است. در اینجا بخش مهمی از طاق مسجد فرو ریخته است و کاشی‌کاری‌‌های آن در گذر زمان تخریب شده اند. برخلاف مسجد بالادست که در آستانه تعمیر و مرمت است، هنوز خبری از تعمیر این بخش از مسجد نیست. با توجه به اینکه مسجد ایرانی شوشی، معروف به گوهریه، مجموعه‌ای از دو مسجد بالادست و پایین دست است، مشخص نیست که آیا مسجد پایین دست نیز شامل پروژه تعمیر و مرمت خواهد بود یا خیر؟!
مسجد گوهریه، هم اکنون در حال بازسازی است و هیچ گاه نیز مورد بی‌احترامی ارمنیان قرار نگرفته است. آخرین گزارش استادان تاریخ و ایران‌شناسان از وضعیت این مسجد به سال 2009 باز می‌گردد. دکتر حامد کاظم زاده در گزارش میدانی خود از روند مطلوب بازسازی آن خبر داده بود که تاکنون ادامه دارد. وی در این گزارش اشاره می‌کند که دولت قراباغ، با به وجود آوردن آرامش، از سال2006 شروع به بازسازی آن کرده است. تعمیر سقف، خاکبرداری از صحن مسجد، تعمیر کتیبه های آسیب دیده، صاف کردن سنگ قبرهای افتاده و نصب پله‌های جدید از جمله اقداماتی محسوب‌می‌شود که این مسجد مخروبه را به بنایی قابل قبول در شأن نام یک مسجد تبدیل کرده است. البته، بدون تردید این بنا همچنان نیاز به احیا و بازسازی دارد که این موضوع نیز همت ایران و نهادهای متولی مساجد و امکان مذهبی را می طلبد.علاوه بر این مساجد دیگری نیز در شوشی وجود دارند که از بناهای تاریخی و ماندگار آن به شمار می‌روند. از آن جمله می‌توان به مسجد پناه‌علی خان (ساتلی) اشاره کرد که به طور کامل از سوی دولت قراباغ، مرمت و بازسازی شده و تمام هزینه های آن برعهده ارامنه است.
برای دیدن تصاویر مسجد ایرانی پایین دست شوشی اینجا کلیک کنید
خودنمایی گنبد نیلگون مسجد کبود در ایروان
آنچه در مرکز شهر ایروان خودنمایی می‌کند، مسجدی با گنبدی نیلگون است که در 1765میلادی توسط والی وقت ایروان احداث شده است. این مسجد دارای شبستانی به وسعت 446 مترمربع، گنبدی با ارتفاع 24 متر و 26 حجره است. در حیاط مسجد، یک باغ کوچک ایرانی قرار دارد و معماری خود مسجد نیز، همتای بسیاری از مساجد ایران است.
مسجد کبود ایروان یکی از زیباترین مساجد در نوع خود است. این مسجد به لحاظ معماری و ساختار از اهمیت زیادی برخورداربوده و با گنبدی به رنگ کبود، یکی از زیبایی های ایروان و محل بازدید گردشگران است.
هزینه‌های تعمیر و مرمت مسجد در سال 1999- 1996 از سوی بنیاد مستضعفان تامین شده و هم اکنون اداره آن بر عهده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است ولی هزینه‌هایی چون پول آب و برق توسط دولت ارمنستان تامین می‌شود. از جمله برنامه‌های فرهنگی مسجد کبود پس از واگذاری 99 ساله به ایران در سال 94 ، برگزاری کلاس‌های آموزش زبان فارسی است.
مسجد آغدام، میراث ایرانی
شهر آغدام (آغنا) در شمال‌غربی قراباغ کوهستانی واقع شده است و مرکز میوه انار در قراباغ است. در منطقه تماس بین نیروهای متخاصم ارمنی و جمهوری‌آذربایجان، یک مسجد ایرانی دیده می‌شود که طبق تابلوی دولتی نصب شده، مورد حفاظت دولت جمهوری قراباغ کوهستانی قرار دارد. دولت قراباغ کوهستانی این مکان را به عنوان میراث فرهنگی ایرانی، مورد شناسایی قرارداده است.
مسجد آغدام علاوه‌بر اهمیت تاریخی از اهمیت سیاسی برخوردار است وامکان دارد در پروپاگاندای سیاسی از سوی باکو مورد استفاده قرار گیرد. از همین رو پیش از این، گروه مینسک (وابسته به سازمان امنیت و همکاری اروپا) با حضور در مسجد و نواحی اطراف بر حفاظت آن گواهی داده‌است.
مسجد ایرانی آغدام یا به قول ارامنه مسجد پارسی، مابین 1870- 1868 ساخته شد. طول مسجد 21 گام و عرض آن 23 گام بود. در حیات پشتی مسجدکه منتهی به باغ‌های کشاورزی منطقه می‌شد، دو حوض بزرگ واقع شده است.
به‌دلیل متروکه بودن شهر، درهای ورودی مسجد بسته هستند زیرا در طول روز ممکن است احشام و حیوانات وارد مسجد شده و باعث بی‌حرمتی به آن شوند. در اطراف مسجد فقط سربازان هنگ مرزی به اضافه چند کشاورز در داخل شهر حضور دارند.
چند10کیلومتر پس از این ناحیه، قوای نظامی باکو مستقر هستند و روشنایی چراغ های شهر میربشیر شب هنگام از این سوی مرز مشهود است. قرار گرفتن این بنا در فاصله نزدیکی از خط آتش باعث شده است که امکانی برای تعمیر و مرمت مسجد وجود نداشته باشد زیرا نیروهای مرزبانی باکو قادر به هدف گیری در این سوی مرز هستند و بخش مهمی از تبادل آتش در خطوط تماس در همین نقطه اتفاق می‌افتد.
برای دیدن تصاویر بیشتر از مسجد آغدام کلیک کنید
