هویت ملی ایرانی در شعر شاعران آذربایجان

۷ مرداد, ۱۳۹۴
هویت ملی ایرانی در شعر شاعران آذربایجان

عارفان در آذربایجان نشو و نما یافته و در طول تاریخ تداوم پیدا کرده است.

هویت هر شخصی بخشی از هویت مجموعۀ انسان­هایی است که در محدوده­ای به نام میهن یا وطن با توجّه به اعتقادات مشترک و فرهنگ مشترک و تاریخ مشترک و بالاخره در راه و خواسته­های مشترک شکل گرفته­باشد. هویت ایرانی هم با توجّه به محدودۀ جغرافیایی و فرهنگی که از هزاران سال پیش در ایران شکل گرفته، مجموعه­ای از تمام هویت­های قومی است که در حول محور یک هویت مشترک ایرانی به نام هویت ملّی ایران در طول زمان تداوم یافته است. به سبب اینکه هویت ایرانی در آذربایجان شکل گرفته، مردم آذربایجان به ویژه شاعران و اندیشمندان برای پاسداشت هویت ایرانی در طول قرون و اعصار سر از پا نشناخته­اند.

اگر از بین شعرا دو نفر را به عنوان ایرانی­ترین عنصر هویتی انتخاب کنیم بی­شک اوّلی حکیم فردوسی و دوّمی نظامی گنجوی، شاعر پرآوازۀ آذربایجان خواهد بود. فردوسی با خلق اثـر سترگ خود شـاهنامه، سند هویت ایرانی را به نام خود ثبت کرد. نظامی، سِلف بر­حقّ فردوسی ادامه­دهندۀ سخنگوی دانای طوس، ناگفته­های تاریخ را که حکیم فردوسی به آنها نپرداخته بود بازگو می­کند و سه منظومۀ شعری از پنج منظومه­اش (خمسه) را به فرهنگ و تاریخ و اسطوره­های ایرانی اختصاص می­دهد. او در اسکندرنامه­اش با چه دریغ و افسوسی از گذشتۀ ایران یاد می­ کند:

 

درخت کیـانی درآمـد بـه خـاک                                         بغلتید در خون، تـن زخمنـاک
[سکندر] تن مرزبان دید در خاک و خون                                 کـلاه کیـانی شـده سـر­نگـون

سـلیمـانـی افتـاده در پـای مـور                                         همان پشّه­ای کرده بر پیل، زور
بـهـار فـریـدون و گلـزار جـم                                           به بـاد خزان گشته تـاراج غـم

 

و حکیم نظامی همان شاعری است که به خاطر عرق ملّی و ادای حقّ وطنی، ایران را «دل عالم» می­نامد و از این قیاس هم به هیچ­وجه احساس شرمندگی نمی­کند:

 

همه عالم تن است، ایران دل                                             نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایـران دل زمین باشد                                               دل ز تن بـِه بود، یقیـن باشـد

 

و آن نظامی که شرح حملات ناجوانمردانۀ روس را در سال­های ۵۷۰ – ۵۵۰ ه.ق با چه سوز دلی شرح می­دهد:

که فریـاد شاها ز بیـداد روس                                              که از مهد آبخاز بستد عروس
بـه تـاراج بُرد آن بر و بوم را                                              که ره بسته بـاد آن پیِ شوم را
ز روسی نجوید کسی مردمی                                              که جز گوهری نیستش ز آدمی

 

خاقانی شیروانی دیگر شاعر آذربایجان که ایوان مدائن­اش معروف­ترین اشعار وطنّیه آن هم در زمانی که از سفر روحانی حج برمی­گشت هویت ایرانی را با خون دل شیرین و گل پرویز را با هویت مذهبی ایرانیان پیوند می­زند و این قطعه را ارمغان مکّه­اش می­نامد:

گر زاد ره مکّه تحفه است به هر شهری                            تو زاد مدائن بـر، تحفه ز پیِ شروان

 

خاقانی در جایی دیگر با اشاره به میهمانان ناخوانده و فجایعی که در آذربایجان پیش می­آورند تماماً هویت ملّی خود را به نمایش می­گذارد:

خون خوری ترکانه کاین از دوستی است                       خون مخـور، ترکی مکن، تـازان مشو
چون غـلام توست خـاقـانی، تـو نیـز                           جــز غـلامِ خـسـروِ ایــران مـشـو

 

قطران تبریزی، نخستین ترک پارسی­گو که دیوانش پر است از نمادها و سمبل­های هویت ایرانی و اسطوره­ای در قصیده­ای برای ممدوح خود امیر ابوالحسن علی لشکری، وی را بازماندۀ سلسله­های قدیمی ایرانیان می­نامد:

این جهان بوده است دائم ملکت ساسانیان                     باز سالارش خدا بر ملکت ساسان کند
نیست کس در گوهر ساسانیان چون لشکری                تـا پسِ آن چون نیاکان، شاهی ایران کند
او به تخت ملک ایران بر نشیند در سطخر                     کهتـرین فرزند خود را مهتـر آران کند

تمام شاعران آذربایجان بدون استثناء در دیوان­هایشان به قدر کافی به هویت ملّی ایرانی خود پرداخته­اند و اگر اشارۀ کوتاهی هم به آنها بشود مثنوی هفتاد من کاغذ خواهد شد. ناگفته نباید گذاشت که «شهریار» خود بیانگر عشق پاکش به ایران و ایرانی و خود نماد و سمبل ایران و ایرانی است و به گفتۀ خودش ” به خون دانی چه بندم نقش؟ ایران“[۲].
چون این مطالب به منظور درج در ارج­نامۀ شاعر بزرگ و معاصر آذربایجان، استاد علی نظمی­تبریزی به رشتۀ تحریر درآمده ایشان نیز همانند شعرای گذشتۀ این دیار دیرین سروده­های بسیاری در ارتباط با هویت ملّی ایرانی و سمبل­ها و اسطوره­های ایرانی دارند که باید مورد نقد و بررسی  قرار گیرد.

اکثر شعرای گذشته و حال، اشعاری هم­مضمون با قصیدۀ معروف ایوان مداین خاقانی سروده­اند. اگر با دیدۀ انصاف بنگریم مثنوی استاد نظمی با عنوان «ایوان مداین و انوشیروان» بهترین انتخاب می­باشد. استاد در این مثنوی به فرمانروایان و ستمگران زمانه هشدار    می­دهد که:

تـو را جـاودان نیست این جایگاه                                       مکن در غمش خویشتن را تباه
چه بردند با خویش ازین مرز و بوم                                    چه سلطان ایران چه سالار روم؟

استاد نظمی تبریزی با یادآوری ظلم و جور حکومت­ها در حقّ مردم ایران قطعۀ «فغان ایرانی» را در سال ۱۳۵۶ می سراید و تأکید می­کند که در طول تاریخ ایران­زمین حتّی شبانان ( دیکتاتورها و مستبدین) لیاقت پاسبانی گلّه (مردم) را نداشتند.

 

اگرچه آتش غم سوخت جان ایرانی                                  مجـال شکوه نـدارد زبـان ایرانی!
کجا ز آفت گرگان توانم ایمن شد؟                                   که پـاس گلّه نـدارد شبـان ایرانی
امید نان و نـوا نیست در ولایت ما                                  که دیگران بخورند آب و نان ایرانی
به هر قبیله و قومی نشانه­ای باشد                                    بود حماسه و همّت، نشـان ایرانی

 

استاد در سرودۀ دیگری با نام «مقام فردوسی» چاپ­شده در جلد اوّل دیوان اشعار، حکیم فردوسی را بسی گرامی می­دارد و معتقد است که اگر فردوسی نبود، امروز از عزّت، شوکت و
هویت و فرهنگ ایرانی اثری نمانده بود. نام­آوران این سرزمین در شعر و شاعری پر تعداد بوده­اند امّا کاری که فردوسی کرده از قلم هیچکدام از آن سرایندگان ساخته نبود.

توئی کز پس روزگاری دراز                                                     ز نام تو ایران بود سرفراز
توئی مـایۀ فـخـر ایـران مـا                                                   ز تـو زنـده نـام دلیـران ما

این مثنوی استاد نظمی هم­وزن با شاهنامۀ فردوسی می­باشد و در پایان آن ضمن هزاران سپاس از فردوسی و منظومه­اش چنین می­گوید که اگر فردوسی نبود، ایرانیِ بخت برگشته هیچ نشانی از هویت ملّی­اش نداشت.

 

اگر کلکت این نامه ننوشته بود                                          عجم را دگـر، بخت برگشته بود
مرا «نظمی» آن مایه دانش نبود                                          که در وصف فردوسی آرم سرود

 

نظمی تبریزی در قطعۀ دیگری به نام «پهلوی و پهلوان» با اشاره به ناجوانمردی سلسلۀ پهلوی در حقّ جهان پهلوان تختی، از جوانانی سخن می­راند که در سال ۱۳۵۷ طومار این سلسله را در هم پیچیدند و ثابت نمودند که ایران نه فقط یک پهلوان بلکه هزاران پهلوان مانند تختی دارد.

خوشـا ایـران که شیـرانند اینجا                                          بـه بـازی شـیـر­گیراننـد اینجـا
خوشا ایـران و ایرانی که دیگـر                                          نه از آشوب می­ترسد نـه از شر
گـر این کشور ز چنگیز و سکندر                                     به خود هنگامه­ها دیده­ست و ایدر
هنوزش ملک و ملّت سرفراز است                                  به شوکت پرچمش در اهتزاز است

نظمی، سال ۱۳۵۷ در گرماگرم انقلاب با توجّه به اینکه جوانان ایرانی در گوشه و کنار ایران شهید می­شدند، کوی و برزن و شهرهای ایران را به کربلا و شهیدان پاکش تشبیه می­کند.

ناله سـر کن «نظمی» از روی وفا                                        بهر ایرانی که در چندین بلاست
در عـزای راهِ حـق پـیمـودگان                                         هرکسی را دل به داغی مبتلاست
خواست این در خاک و خون غلتیدگان                                هرچه دشمن باز پوشد بر ملاست
هـر دم از خـون شهیـدان وطن                                         کوی و برزن کربلا در کربلاست

شهریور ماه ۱۳۵۹ هنوز دو سالی از انقلاب سپری نشده بود که صدام بـا کمک استکبار جهانی، جنگ را به ایران تحمیل کرد. در اوایل جنگ، استاد نظمی از زبان یک سرباز ایرانی که به عنوان اوّلین شهید جنگ به تبریز آوردند سخن می­گوید:

نوزده ساله نوجوان بـودم                                                      که بـه تـیـر ستمگری مردم
مردنم چون برای کشور بود                                                   آخ هـم بـر زبـان نـیـاوردم
من چنان مرده­ام که از مردن                                                  رشگ رازیّ و رومی و کردم
مرگم ایران بزرگ خواهد کرد                                              گرچه من در خیال خود خردم

 

نظمی وطن پرست با توجّه به انبوه شهیدان وطن، عید سال ۱۳۶۰ را در چکامه­ای «عید سیاه» می نامد و به خاطر بی پدر شدن کودکان و پدران بی فرزند، رو به جوانان وطن چنین می­گوید که با سرکوب دشمن جزو افتخارات جنگ باشید.

 

 

عید نـوروز میرسد امّـا                                                        جـای شادی هزار غم دارد
آسمان در زمین مـا ریزد                                                         هرچه در آستین ستم دارد
**
همّتـی، ای دلاوران وطـن                                                     همه از هر کـرانه برخیـزید
دشمن از هر طرف که می­تازد                                                 خون و آتش بهم برآمیـزید
**
پــاس دارید، پـاسـداران را                                                که ز هر سو به خصم می­تازند
بستر از خاک و خون کنند، ولی                                              نـام ایــران بلنـد می­سـازند
**
بگذر ای هموطن به جبهۀ جنگ                                           یـار و همسنگـر دلیـران باش
یـا مـنـه نـامِ خویش ایـرانی                                               یـا به جـان پاسدار ایران باش
**
آخــر ای ارتـش دلاور مـا                                                    ای نـگهـدار کشـور ایـران
تار و مارش کنید و مگذارید                                                   بگذرد دشمن از بـرِ ایـران
**
در دلِ استـوار مــا «نظمـی»                                                  کی بود اضطراب و لرزانی؟
می­ستیزیم تا سعادت و بخت                                                  بـا کـه دارد شهادت ارزانی

 

استاد نظمی در مصاحبه­ای با یکی از نشریات محلّی با اشاره به کم­کاری انجمن­های ادبی و شب­های شعر در اصفهان، شیراز، کاشان و تبریز به نقش مؤثّر زبان فارسی در آذربایجان     می­پردازد و خاطرنشان می­کند که زبان فارسی، زبان ملّی ما و زبان ترکی، زبان مادری ماست. ما باید در پاسداشت زبان فارسی کوشا باشیم سپس با اشاره به سرزمین پهناور ایران می­گوید: ”من نمی دانم شیراز کجاست، اصفهان کجاست، تبریز کجاست؛ فقط می دانم که:
همه جای ایران سرای من است                                      که نیک و بدش از برای من است.“

 

نظمی، علاقۀ خاصّی به سرزمینش ایران و زادگاهش تبریز دارد. اخیراً بنا به درخواست یکی از دوستانش قطعه شعری به نام «ایرانی­ام و فدای ایران» سروده و نهایت عشق و علاقه و میهن­پرستی خود را در توصیف ایران اثبات نموده است تا آنجا که می­گوید: هرکسی که دوستدار ایران نیست پس دوستی من نیز با چنین کسی ننگ­آور باشد!

 

ایـران من ای دیـار هوشنگ  
   ای مهد کمال و فرّ و فرهنگ
آنی توکه عزّت تو داده ست  
 بـر  چهره  روزگـار  ما رنگ
آنی تو که برخی از سلاطین
 تسلیم  تو کرد  تاج و اورنگ
نسوان   تـو   مظهر   وقارند
مردان تو  شیر آهنین چنگ
دشمن ز صلابت تو دیده ست   
  آنها که ندید شیشه از سنگ
بدخواه تو را همیشه  بوده ست
   میدان         فراخ    آرزو   تنگ
گامی ز تو هر که دور  باشد
 دورم من از او، هـزار فرسنگ
هرکس که  نگشت دوستدارت
 از دوستی اش بود مـرا  ننـگ
دامان  تو هست تا به چنگم
بر دامـن کس نمی زنم چنگ
باشد  که  رخ  تو  سیر بینم
 ز  آیینه  دل  زدوده ام  زنـگ
گر نیک  بدیدم  از تو  ور بد
پیشانی   من  ندیـد آژنگ
« نظمی» مشتی ز   خاک   پاکت
 نفروخت به گوهری گران سنگ
هر  نغمه که می زنند  اغیار
 در گوش من است خارج آهنگ
ایرانی ام   و  فـدای    ایران  
  با  من سخنی مگو  ز اَفرَنگ

 

۱- چهرۀ آذرآبادگان در آیینۀ تاریخ؛ زنده­یاد دکتر منوچهر مرتضوی؛ مقالۀ تحلیل مبانی ملّیت ایرانی؛ ص ۸
۱- برای اطّلاع بیشتر از مضامین شعری هویت ملّی شهریار مراجعه شود به کتاب هویت ملّی ایرانی در شعر شهریار؛ تألیف محمّد­تقی سبکدل؛ انتشارات ندای شمس؛