آذربایجانی نشان داده اند که زبان آذری باستان که شاخه ای از زبان پهلوی بوده است زبان دیرین و اصلی این خطه بوده و زبان فارسی همواره به عنوان زبان رسمی، ملی و کاربردی مردم آذربایجان رایج بوده است.
حسین نوین استاد دانشگاه محقق اردبیلی (دانشکده ادبیات فارسی) اخیرا در پژوهشی مهم و علمی که در قالب یک کتاب به نام «تاریخ دیرین زبان آذری در آذربایجان» منتشر شده است، داده های مستند فراوانی در این خصوص منتشر ساخته است.
از جمله مستندات قابل توجه این پژوهش اشاره به رونوشت چهار سند تاریخی در آذربایجان است. دکتر نوین در اثر خود تاکید کرده است که این اسناد را از بایگانی رحیم نیکبخت پژوهشگر برجسته و سند شناس معاصر دریافت کرده است. در متن سندها اشارات متعددی به تبریز و برخی محلات قدیمی تبریز مانند «امیرخیز» رفته است.
نخستین سند مربوط به تشرف نامه زوار به کربلای معلا در سده 12 هجری است. این تشرف نامه به زبان فارسی تنظیم شده است.
سند دوم مربوط به نسخه ای از یک طلاق نامه است که در سال 1170 قمری تنظیم شده است. در ذیل سند نیز صورتحساب روزمره یک بازرگان دیده می شود که همگی عبارت های آن به زبان فارسی است. این نشان می دهد که در روالهای روزمره و عادی، زبان فارسی بین مردم تبریز رایج بوده است و عموم به آن آشنایی و تسلط داشتند.
سند سوم گواهی اخذ پول (رسید مالی) مربوط به سال 1169 قمری است. در این سند طرف مقابل و موعد پرداخت بدهی ذکر شده است. در ادامه سند قرارداد خدمتگزاری بین دو نفر در مقابل وجه معلوم منعقد شده است و شرح وظایف خدمتگزار نیز آمده است. این نیز نشانگر رسمیت و رواج فارسی در روابط حقوقی و مالی است.
سند چهارم مربوط به طلاق نامه ای است که در دوره افشاریه (نادرشاه افشار) به زبان رایج عصر یعنی فارسی در تبریز نوشته شده است.
علاقه مندان و پژوهشگران می توانند بخش هایی از پژوهش دکتر نوین را که از کتاب وی اخذ شده است در اینجا مطالعه کنند. علاقه مندان می توانند برای کسب اطلاعات بیشتر به کتاب تاریخ زبان آذری در آذربایجان نوشته حسین نوین صص169-172 مراجعه نمایند.
نتیجه ای که از این اسناد استنباط می شود این است که در آذربایجان نوشتن و به طریق اولی خواندن (آموزش زبان در مکتب خانه ها) به زبان فارسی بود بدون اینکه پروژه ای دولتی در پس این رفتار نهفته بوده باشد.
