هنگامی که مساله زبان مادری مطرح می شود بلافاصله جریان ها و چهره های سیاسی با انگیزه ها و اهداف مختلف و عمدتا سوءنیت به میدان می آیند. کم تر کسی است که در این اوضاع به بررسی علمی و واقع گرایانه موضوع پرداخته باشد. کسانی که زبان مادری را به یک «ایدئولوژی» تبدیل کرده اند نسبتی با واقعیت ها و داده های معتبر علمی ندارند و سعی دارند از طریق شعار، جنجال و غوغاسالاری گزاره های احساسی و دور از واقعیت را مطرح کنند. ناگفته روشن است که این شیوه کمکی به حل مسائل نخواهد کرد.
در این میان تعدادی از نویسندگان و اهالی علم و قلم در آذربایجان و به ویژه تبریز کوشش کرده اند به دور از غوغا و جنجال به بررسی مساله پرداخته و برای رسیدن به برآوردی علمی، حق طلبانه و منصفانه کوشش کنند. وب سایت «آذری ها» که سعی دارند تریبونی برای این دسته از فرهیختگان باشد ، معتقد است که مسائلی از این جنس باید در فضای عالمانه و به دور از «لمپنیسم سیاسی» و اغراض «پان قومی» بررسی شود.
سال گذشته گزارشی در روزنامه واشینگتن پست منتشر شده که با استفاده از منابع یونسکو به سنجش زبان های موجود در جهان از زوایای مختلف می پرداخت. با توجه به نزدیک شدن روز جهانی زبان مادری بازخوانی این گزارش و بررسی مجدد زبان های ایرانی در معرض انقراض خالی از فایده نخواهد بود. به نظر می رسد سیاسی شدن موضوع زبان های محلی در ایران باعث شدت گرفتن حاشیه ها و دور ماندن از اصل بحث شده است. هدف یونسکو از تعیین یک روز در سال به عنوان روز جهانی زبان مادری جلوگیری از نابودی زبان هایی است که با گویشوران اندک در معرض مرگ قرار دارند، اما سیاسی شدن این بحث در کشور ما از سوی محافل خاص و رسانه هایی مانند بی.بی.سی فارسی باعث انحراف آن شده است.
برای مطالعه در خصوص چرایی این امر بخوانید : زبان مادری ، سیاسی شدن یک مقوله
بر اساس گزارش واشیگتن پست می توان داده های کلی زیر را در خصوص زبان های موجود در جهان مشاهده کرد:
1-پراکندگی جغرافیایی
در سراسر جهان حدود 7102 زبان زنده مروج هست که بیشترینه آنها در آسیا (2301) و آفریقا (2138) مروج بوده است. در کشورهای اقیانوسیه حدود 1313 زبان زنده، در قاره‌های آمریکا حدود 1064 زبان و در اروپا هم حدود 286 زبان زنده مروج هست.
2- زبان های بزرگ جهان
حداقل دو سوم جمعیت جهان، به یکی ازین 12 زبان بزرگ جهان تکلم میکنند و زبان مادری شان یکی ازین زبان‌ها می باشد.
چینی 1.39 ملیارد تن
هندی و اردو: 588 ملیون تن
انگلیسی: 527 ملیون تن
عربی: 467 ملیون تن
اسپانیایی: 389 ملیون تن
روسی: 254 ملیون تن
بنگالی: 250 ملیون تن
پرتگالی: 193 ملیون تن
آلمانی: 132 ملیون تن
ژاپنی: 123 ملیون تن
فرانسوی: 118 ملیون تن
ایتالیایی: 67 ملیون تن
3- پراکندگی گویندگان چندین زبان بزرگ جهان
چندین زبان در جهان، نه تنها زبان رسمی و بزرگ کشورهای خودشان هستند، بلکه گویندگان این زبان‌ها در سایر کشورهای جهان نیز زندگی می کنند. زبان انگلیسی از جمله بزرگ ترین زبان جهان است که نه تنها زبان رسمی چندین کشور در جهان است، بلکه گویندگان آن در 101 کشور وجود دارد و درین کشورها این زبان، زبان رسمی پذیرفته شده است. همچنان زبان عربی، زبان رسمی یا یکی از زبان‌های رسمی در 60 کشور جهان است. فرانسوی، چینی و هسپانیوی بالترتیب در 51، 33 و 31 کشور جهان گوینده دارد.
زبان فارسی هم در جایگاه ششم قرار گرفته است که گویندگان آن در 29 کشور جهان آن را به عنوان زبان رسمی یا یکی از زبان‌های مهم آن کشور پذیرفته اند. زبان‌های آلمانی، روسی، مالایی و پرتگالی هم درین میان در جایگاه‌های هفتم تا دهم قرار گرفته اند که بالترتیب در 18، 16، 13 و 12 کشور جهان گوینده رسمی دارند.
پراکندگی گویندگان این زبان‌ها، نشان دهنده فراقومی، فرانژادی و فرامنطقه‌ی بودن این زبان‌هاست.
4- انگلیسی در کنار کشورهای آیالات متحده، انگلیس و آسترالیا زبان رسمی 35 کشور دیگر جهان است که شامل کشورهای بیلیز (آمریکای لاتین)، بوتسوانا (آفریقای جنوبی)، کانادا (آمریکای شمالی)، کامرون (آفریقای غربی)، اریتره (آفریقای شرقی)، گانا (آفریقای غربی)، فیجی (اقیانوسیه)، هند (آسیای جنوبی)، گویان (آمریکای جنوبی)، ایرلند (اروپای غربی)، جمایکا (آمریکای لاتین)، کینیا (آفریقای مرکزی)، لایبیریا (آفریقای غربی)، لیسوتو (آفریقای جنوبی)، ملاوی (آفریقای جنوبی)، نمیبیا (آفریقای جنوبی)، نیجر (آفریقای جنوب غربی)، زلاند نو (آقیانوسیه)، پاکستان (آسیای جنوبی)، فلپین (آسیای شرقی)، پاپوا نو گنی (آسیای شرقی و اقیانوسیه)، پیورتو ریکو (آمریکای لاتین)، رواندا (آفریقای مرکزی)، سودان جنوبی (آفریقای مرکزی)، جزایر سولومون (اقیانوسیه)، سرالیون (آفریقای جنوب غربی)، سوازیلند (آفریقای جنوبی)، ترینیداد و توباگو (آمریکای جنوبی)، تانزانیا (آفریقای مرکزی)، اوگاندا (آفریقای مرکزی)، ونواتو (اقیانوسیه)، آفریقای جنوبی (آفریقای جنوبی)، زامبیا (آفریقای مرکزی جنوبی) و زمبابوه (آفریقای مرکزی جنوبی)
5-کدام زبان ها در جهان در معرض نابودی اند؟ کدامیک از گویش ها و زبان های ایرانی در معرض انقراض هستند؟
بیش از نیمی از زبان‌های جهان با خطر انقراض و از بین رفتن قرار دارند چون تعداد گویندگان این زبان‌ها خیلی کم بوده و توجه و تلاش برای حفظ، بقا و رشد این زبان‌ها صورت نگرفته است. از میان 7102 زبان زنده ثبت شده در سازمان یونیسکو، حدود 2000 تا از آنها کمتر از هزار گوینده در سراسر جهان دارند و با خطر شدید از بین رفتن مواجه اند. این گزارش همچنان میرساند که حدود نیمی ازین زبان‌ها تا پایان این قرن کاملاً محو خواهند شد که بیشترینه این زبان‌ها در جنگلات بارانی آمازون، آفریقای مرکزی و جنوبی، اقیانوسیه، آسترالیا و آسیای جنوب شرقی گوینده دارند.
زبان های ایرانی در معرض خطر انقراض
بر اساس این نقشه نزدیک به پنج گویش و زبان محلی در ایران در معرض خظر انقراض قرار دارند. این زبان ها بروی نقشه و با استناد به منابع «یونسکو» نشان داده شده اند. 
در شمال ایران و استان مازندارن گویش «مازنی» که شاخه ای از زبان فارسی پهلوی بوده و در محدود استان مازندران از علی آباد و بهشهر تا نواحی شرق گیلان به عنوان زبان محلی استفاده می شود، در معرض نابودی است. این زبان همانندی بسیار زیادی با گویش کردی کرمانجی دارد.
در استان گیلان زبان یا گویش «تالشی» یکی دیگر از زبان های در معرض انقراض است که در وضیعت قرمز قرار گرفته است. این زبان نیز یادگیری از اعصار گذشته و زبان پهلوی به شمار می رود.
در غرب ایران یعنی در استان کرمانشاه زبان «هورامی» در میان برخی کردها رواج دارد بر اساس اطلس یونسکو در معرض انقراض قرار گرفته است. این زبان یکی از زبان های ادبی رایج در کردستان بوده و بسیاری از آثار فاخر کردی از جمله «شاهنامه کردی» به این زبان نوشته شده است. بر اساس پژوهش های استاد احسان هوشمند، بسامد تکرار واژه «ایران» در شاهنامه کردی که به زبان هورامی است از بسامد آن در شاهنامه فردوسی بیشتر می باشد. متاسفانه این زبان ایرانی نیز به دلیل بی توجه و فشار سایر گویش های کردی مانند سورانی و کرمانجی در حال انقراض می باشد. برای مطالعه بیشتر در خصوص زبان هورامی کلیک کنید
از دیگر زبان های بومی در معرض انقراض کشورمان می توان به زبان «داری» اشاره کرد که در نواحی مرکزی فلات ایران مانند استان های یزد و کرمان صحبت می شوند.
گویش «وفسی» که محدوده استان اراک مورد استفاده قرار می گیرد نیز در آستانه انقراض قرار گرفته است.
با دقت به خانواده های زبانی گویش های در معرض انقراض پی می بریم که تمام زبان های در معرض انقراض در اطلس منتشر شده از سوی یونسکو و سپس واشینگتن پست از خانواده زبان های آریایی هستند.
معیار در معرض نابودی قرار گرفتن یک زبان چیست؟
دو معیار یا مقیاس عمده در این خصوص وجود دارد. مقایس کریستال و مقیاس فیشمن که یونسکو از هر دو مقایس استفاده می کند. برای مطالعه در خصوص این دو مقایس کلیک کنید.
یادآور می شود که بخش مربوط به جزئیان زبان های ایرانی در معرض خطر در گزارش واشینگتن پست نیامده بود و تنها به عنوان تعبیر اطلس منتشر شده از طرف یونسکو توسط سایت آذریها اضافه شده است.
6- کدام زبان‌ها بیشترین آموزنده و فراگیرنده خارجی دارند؟
این گزارش میرساند که انگلیسی پرآموزنده‌ترین و پرفراگیرنده‌ترین زبان خارجی در جهان است. حدود 1.5 ملیارد تن در جهان این زبان را که زبان مادری‌شان نیست، فرا می‌گیرند. زبان‌های فرانسوی (82 ملیون تن)، چینی (30 ملیون تن)، آلمانی و هسپانیوی (هریک 14.5 ملیون تن)، ایتالوی (8 ملیون تن) و ژاپنی (3 ملیون تن) هم در جمله زبان‌های بزرگی قرار دارند که بیشترین تعداد فراگیرنده خارجی دارند.
بعضی ازین زبان‌ها طی چند سال اخیر توجه بیشتری جلب نموده اند. چون چینی و آلمانی. در آیالات متحده اگر یک آمریکایی بتواند در کنار انگلیسی به آلمانی هم صحبت کند، میتواند حدود 128 هزار دالر بیشتر درآمد داشته باشد.
ویدئویی که یونسکو در 2015 برای پاسداشت روز جهانی زبان مادری منتشر کرد
آسیب شناسی تفسیرهای اصل15 قانون اساسی
قانون اساسی “فرد ایرانی” را مد نظر دارد نه اقلیت ها/بررسی سیاست های زبانی
معنای آموزش زبان‌های قومی در قانون اساسی
پیش شرط‌های اجرایی شدن آموزش زبان‌های محلی در ایران
مصدق و مسأله تدریس زبان‌های محلی در ایران
حمید احمدی: اصل 15، پانزده سال است که اجرا می شود
