تاریخی آمده است که وقتی پتر کبیر، تزار روسیه در قرن هفدهم میلادی دربند را که جز قلمرو ایران بود فتح کرد به جای خوابیدن در کاخ تزار، در گودال یک سنگر خوابید که بعدها به یک بنای یادبود محلی تبدیل شد.
فاطیما گامزاتووا، تاریخدان محلی با اشاره به این بنای یادبود می گوید: «این محل در قرن بیستم فراموش شده بود. معمولا در دوران شوروی به بناهای مذهبی و سلطنتی توجه زیادی نمی شد. اینجا در ابتدا زیر خاک بود، بعد به انبار تبدیل شد. اواخر هم محل اسکان مردم عادی بود که از تاریخچه آن اطلاعی نداشتند. به نظر من کسی نمی دانست یک محل تاریخی است. بازسازی اینجا یک گام به سمت شناخت پتر کبیر و میل او برای نوسازی روسیه است.»
دربند از ابتدای تاسیس بخشی از خاک ایران بوده است و با فراز و فرودهای تاریخی در دوره امپراتوری عثمانی، اعراب سرانجام براساس عهدنامه گلستان بین دو کشور ایران و روسیه در قرن نوزدهم میلادی همراه بخش شمالی ایران جزیی از خاک روسیه تزاری شد.
باستان شناسان معتقدند در پنج هزار سال گذشته قبایل مختلفی در دربند زندگی می کرده اند. آثار به جا مانده زیادی نشان می دهد چگونه این شهر دو هزار سال پیش ساخته شد و در طول تاریخ از دست یک فاتح به دست فاتح دیگری افتاده است.
مرتضی علی گاجی اف، باستان شناس می گوید در دوره باستان و قرون وسطی دربند بخشی از کشورهای مختلف از جمله قفقاز های آلبانی یا امپراتوری های بزرگتر مانند خلافای عرب، ایرانی ها، ترک ها و امثال آن بوده است.
دربند با موقعیت جغرافیایی مهم بین دریایی خزر و کوههای قفقاز، همیشه چهارراه و نقطه تلاقی فرهنگ ها، اقوام و مذهب های گوناگون بوده است.
علی ابرایموف، مدیر موزه هنر و گنجینه های فرهنگی و معماری دولتی می گوید: «ما مسجدی با قدمت ۷۰۰ سال با درختان بلوط کهنسال در حیاط آن داریم که یکی از قدیمی ترین مسجدهای دنیا است. در نزدیکی آن معبد مسیحی متعلق به قرن نوزدهم وجود دارد. در بخش اروپایی شهر کنیسه و کلیسای ارتدوکس داریم. در دربند مردم پیرو مذهب های مختلفی هستند و مکانهای مقدس خود را دارند. شهر ما دارای اقوام مختلف است که در اواخر سده گذشته به هم پیوستند و یک خانواده بزرگ هستند و به لطف خدا بخوبی زندگی می کنیم.»
