هفته گذشته خبری منتشر شد که نشانگر آغاز تلاش‌هایی نرم و خزنده برای انکار هویت اسلامی و شیعی سرزمین قرهباغ است. در اوایل هفته گذشته آشوت گولیان، رئیس مجلس جمهوری خودخوانده قرهباغ گفت: در پیش‌نویس قانون اساسی جدید، قرهباغ به نام تاریخی و واقعی خود یعنی جمهوری «آرتساخ» تغییر نام خواهد داد. آرتساخ نامی است که ارامنه قصد دارند، منطقه اسلامی قرهباغ، به آن نام شناخته شود و فاقد سایقه تاریخی است.
بر اساس اسناد تاریخی، قرهباغ نام ترکی آذربایجانی منطقه‌ای است که برگرفته از دو کلمه قره و باغ است؛ «قره» در ترکی به معنای سیاه، و بزرگ است و کلمه «باغ» همان معنی باغ و بوستان در زبان فارسی را می دهد. قره باغ به محلی گفته می‌شود که در آنجا باغ‌های وسیع و انبوه وجود داشته و رنگ سبز درختان نیز متمایل به سیاه است. این نام، سابقه تاریخی دارد و برای نخستین بار در اسناد متعلق به قرن ۱۲ میلادی درمورد منطقه قره باغ که مساحتی بالغ بر ۴،۳۷۸ کیلومترمربع دارد،استفاده شده است.
اسناد تاریخی نشان می دهد که از دیرباز قره باغ یک منطقه مسلمان نشین و شیعه مذهب بوده است.این منطقه در دوران صفویه جز قلمرو ایران بود و پس از انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای به روسیه تزاری واگذار گردید. روس‌ها پس از انعقاد این دو قرارداد، ارامنه را به مناطق تحت تسلط خود کوچانده و مناطق مسلمان‌نشین ایروان و قرهباغ را برای اسکان آنان در نظر گرفتند. در این مقطع روس ها مکرر به مردم قره باغ اطمینان می دادند که حضور ارامنه در آن منطقه موقتی است. در قسمتی از نامه گریبایدوف به پاسکویچ فرماندار قفقاز نوشته است که:
“ماباید مسلمانان را قانع سازیم که این وضع موقتی است و باید ترس آنها را از اینکه ارامنه ممکن است زمین هایی که در آن اسکان داده شده اند را برای همیشه تصاحب کنند،از بین ببریم”.
در سال ۱۸۲۳ از ۶۲۵ روستای قره باغ ۴۷۸ روستا مسلمان نشین بود و توماس داول رئیس یک هیئت انگلیسی که بعد از جنگ های ایران و روس از شهر شوشا دیدار کرده ، درگزارش خود نوشته است که عمده ساکنان شهر، مسلمان و عموما شیعه هستند.همچنین بر اساس آماری که دو نفر از فرماندهان نظامی روسیه به اسامی، موگیلوسکی و ژنرال ارملوف در سال ۱۸۲۳ ارائه داده اند، در ایالت قره باغ ۹۰ هزار نفر در ۶۰۰ روستا زندگی می کردند و تنها ۱۵۰ روستا از آن ها ارمنی نشین بوده اند.
از نگاه فرهنگی ، درشهرهای مهم قره باغ از جمله خان‌کندی و شوشا،وجود بناهای موجود نظیر مساجد،قصرهای خوانین،ابنیه های تاریخی ، قبور مسلمانان و حتی نمونه های صنایع دستی نظیر قالیچه‌ها و سفال‌های موجود،موسیقی و ورزش ،همه بر مسلمان بودن اهالی این منطقه دلالت دارد. از این آثار می‌توان به مسجد جامع شوشا، مسجد جامع یا یوخاری مچید (مسجد بالا)، گوهرآغا مچیدی (مسجد گوهر آقا)، کاخ پناه علی خان، برج قرا بیوک خان، دروازه گنجه ، خانهٔ خورشیدبانو ناتوان، املاک حاج قلی، خانه اسدبیگ، و آرامگاه‌ها (همه متعلق به سده‌های ۱۸ و ۱۹) نام برد که خود از نمونه‌های معماری اسلامی به شمار می‌روند. کربلایی صفی خان متولد اهر که در سال ۱۹۱۰ در شوشا درگذشت، یکی از معماران چیره‌دست شیعه آذربایجانی بود که در نیمه سدهٔ ۱۹ به قرهباغ آمد و سبک معماری شرقی را در آنجا رواج داد. نوسازی امامزاده بردع (۱۸۶۸)، ساخت مسجد آق‌دام (۱۸۷۰)، ساخت آشاغی مچید (مسجد پایین۵-۱۸۷۴) و ساخت مسجد گوهرآغا در شوشا از آثار اوست.
اگر چه بیش از دو دهه است که موضوع قره باغ به یک مناقشه منطقه ای تبدیل شده،اما همواره اسلامی،شیعی و آذری بودن این منطقه مورد تائید جامعه بین الملل بوده است. در سال ۱۹۱۸ اختلاف بر سر حاکمیت این منطقه آغاز شد اما اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۹۲۳ استان خودمختار قره باغ کوهستانی را بخشی از قلمرو جمهوری سوسیالیستی آذربایجان اعلام کرد و از آن پس، در تقسیمات اداری شوروی،قره باغ بخشی از آذربایجان محسوب شد. در آخرین سال‌های حکومت اتحاد جماهیرشوروی، مجددا اختلاف‌ها بر سر این منطقه بالا گرفت و جمهوری خودخوانده قره باغ در سپتامبر سال 1991 اعلام موجودیت کرد و در دسامبر همان سال، همه پرسی استقلال برگزار شد، اما نتایج همه پرسی به عنوان یک دولت مستقل توسط جامعه بین‌المللی از جمله سازمان ملل و هیچ کشور دیگری به رسمیت نشناخته نشد و امروز نیز هیچ کشوری،استقلال این جمهوری را به رسمیت نمی شناسد.
سازمان ملل متحد این ناحیه را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان می‌داند و از زمان اعلام استقلال قره باغ تاکنون، شورای امنیت سازمان ملل، چهار قطعنامه صادر کرده که دال بر این موضع می باشد. در قطعنامه ۸۲۲ شورای امنیت سازمان ملل متحد ،مصوبه ۳۰ آوریل ۱۹۹۳ ، بر غیر قابل قبول بودن تغییر مرزهای بین المللی و ممنوعیت توسل به زور در تصرف سرزمین های دیگر کشورها تاکید شده است. در قطعنامه ۸۵۳ شورای امنیت سازمان ملل متحد ،مصوبه ۲۹ ژوئیه ۱۹۹۳ ، بر حاکمیت و تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و سایر کشورهای منطقه تصریح شده است. قطعنامه ۸۷۹ شورای امنیت سازمان ملل متحد مصوبه ۱۴ اکتبر ۱۹۹۳ ، دوباره بر قطعنامه های ۸۲۲ و ۸۵۳ تاکید کرده است. در قطعنامه ۸۸۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ ۱۲ نوامبر ۱۹۹۳ بر حاکمیت و تمامیت ارضی تصریح و بر غیر قابل تغییر بودن مرزهای بین المللی و ممنوعیت توسل به زور جهت تصرف سرزمین دیگران تاکید شده است.
در مجموع تمام شواهد و دلایل غیر قابل انکار، نشان می دهد که قره باغ بخشی از هویت شیعی مردم جمهوری آذربایجان است.امروز علیرغم حاکمیت یک نظام غیردینی در جمهوری آذربایجان،مذهب تشیع دین اکثریت مردم است ، شیعیان بالاترین مزیت فرهنگی را در این کشور دارند و جمهوری آذربایجان نیز به عنوان دومین کشور شیعه نشین، شناخته شده است. به گفته رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با مرحوم حیدر علی اف “جمهوری آذربایجان با رسمیت دادن به دین مبین اسلام ، در حقیقت خود را به یک دنیای با عظمت پیوند زده است”.
امروز هویت شیعی یکی از اشتراکات ملت های ایران و جمهوری آذربایجان است که در تقویت مناسبات رسمی و مردمی نقش مهمی ایفا می کند. در واقع فارغ از مناسبات دولت ها، روابط دو ملت نیز بر پایه ریشه های دینی و فرهنگی شکل گرفته و موجب پیوندی عمیق و ماندگار شده است.
در این مقطع طرح تغییر نام قره باغ به آرتساخ که آغاز اقدام برای انکار هویت شیعی مردم این منطقه می باشد،اقدامی مشکوک است که دسایس استعمار در سرزمین‌های اسلامی برای انکار هویت مسلمین را تداعی می نماید. سکوت اعضای گروه مینسک به عنوان میانجی رسمی مناقشه قره باغ وعدم واکنش به طرح تغییر نام این منطقه، بسیار قابل تامل است.اعضای این گروه به خوبی می دانند که تغییر نام قره باغ و انکار هویت اسلامی -شیعی و آذری آن مورد پذیرش مردم جمهوری آذربایجان قرار نخواهد گرفت و به عنوان یک اقدام تحریک کننده، می تواند آتش جنگ دیگری را در این منطقه روشن نماید. این گروه و حامیان قلیل طرح تغییر نام قره باغ باید متوجه باشند که در دوره هفتاد سال حاکمیت کمونیسم،علیرغم اشاعه الحاد ، بی‌دینی و دین‌ستیزی و ایجاد شرایط سخت برای مسلمانان ، هرگز هویت اسلامی قره باغ نقض نگردید و و مردم ارزش ها و آداب و رسوم خود را محفوظ داشتند.
امروز منطقه قفقاز به سرعت در حال توسعه است و از هر اقدام تحریک آمیز که موجب وقوع منازعه گردد باید ممانعت گردد و نقش کشورهای منطقه برای حفظ صلح و ثبات بسیار تعیین کننده خواهد بود. باید کشورهای اسلامی و نهادهای صلحجو ، بخصوص سازمان همکاری اسلامی که در تعلق منطقه قره باغ به جهان اسلام تردید ندارند ، نسبت به طرح تغییر نام قره باغ حساس بوده و با واکنش های مناسب ، ترغیب کشورهای ذیربط و بخصوص گروه مینسک برای مقابله با پیشنهاد رئیس مجلس جمهوری خودخوانده قره باغ ،را در دستور کار قرار دهند.
