مستنداتی تاریخی از مورخان اسلامی درباره زبان دیرین آذربایجان

۲۲ مهر, ۱۳۹۸
مستنداتی تاریخی از مورخان اسلامی درباره زبان دیرین آذربایجان

ابن ندیم از پژوهشگران و نویسندگان سده های میانی در کتاب الفهرست که غالب مناطق مدین (مناطق جغرافیایی شمال غربی شبه جزیره ی عربستان) و ایران باستان شامل مناطقی که امروزه جمهوری آذربایجان خوانده می شوند، به یک زبان سخن می گفتند. همچنین از پژوهشگر برجسته عبدالله بن مقفع نقل می کند:

«زبان باستانی ایرانیان فهلوی (پهلوی)، دری، خوزی، پارسی، و سریانی است. لیکن فهلوی از واژه فهلوه گرفته شده است و فهلوه نامی است که به پنج منطقه گفته می شود که عبارتند از: اصفهان، ری، همدان، ماه-نهاوند، و آذربایجان».

سپس می افزاید، دری زبان رسمی دربار است که اصالتا متعلق به خراسان و بلخ  و مناطق شرقی ایران است؛ پارسی زبان موبدان زرتشتی است و از فارس می آید؛ خوزی متعلق به خوزستان و زبان غیر رسمی دربار است؛ و سریانی در میان رودان رایج است.

مورخین و نویسندگان مشهور دیگری مانند طبری، ابن حوقل، استخری، مقدسی، یعقوبی، مسعودی، و مستوفی قزوینی نیز این نظریه را تایید کرده اند. همچنین خوارزمی در فصل ششم از جلد ششم کتاب مفاتیح العلوم به این مساله اشاره نموده است.

پژوهشهای ریشه و تبارشناسی همچنین اثبات می کنند که گویشهای کنونی از باکو تا خلخال و سمنان، همگی از یک زبان یکسان نشات گرفته است. به بیان دیگر، زبان باستانی مردم آذربایجان، زبانی بوده است که در دوران مادها در ایران استفاده می شده است (۱)

از یاقوت حموی، مورخ سده های میانی نیز واژه ی العجم الاذریه (به معنی ایرانی-آذری) را در کتاب معجم الادباء و معجم البلدان بکار برده است. در منابع دیگر مانند صوره الارض از ابن حوقل احسن التقاسیم از مقدسی و مسالک و ممالک از استخری نیز ذکر شده است که مردم آذربایجان به زبان‌های ایرانی سخن می گفته اند که قاعدتا باید مربوط به پیش از ورود زبان ترکی به آذربایجان بوده باشد. همچنین طبری در سال ۲۳۵ هجری خبر از اشعاری در مراغه می دهد که به زبان پهلوی سروده شده اند. برخی از شاعران آذربایجانی نیز مانند قطران تبریزی (درگذشته ۴۶۵ هجری) از واژه های پارسی و پهلوی برای توصیف زبانشان استفاده می کرده اند.

حمدالله مستوفی، مورخ مشهور از این نیز فراتر می رود و می گوید که حتی گویشهای مختلفی از پهلوی در مناطق مختلف آذربایجان بکار می رفته است. وی در کتاب تاریخ گزیده، هشت شعر از منطقه ی آذربایجان می آورد و آنها را اهل الشعر من العجم (اشعار ایرانی) می نامد که تماما به زبانهای ایرانی هستند. امروزه دو زبان دری و پهلوی باهم ترکیب شده اند و نسخه ی ایرانی دری را بوجود آورده اند که این امر به دلیل مهاجرت پیشینیان ایرانیان از شرق به غرب بوده است.

باید اشاره کرد که منابع و اسناد از منطقه ای آذربایجان که به زبان پهلوی نگاشته شده باشند بسیار گسترده و فراوان هستند. به گونه ای که جای شک باقی نمی گذارند که پیش از ورود ترکان به آذربایجان، زبان مردم این منطقه زبان پهلوی بوده است. علاوه بر این، بسیاری از واژه های ترکی آذربایجانی امروزی نیز ریشه ی پهلوی دارند (۲-۶)

امروزه این نظریه پذیرفته شده است که زبان ترکی در آذربایجان پیش از دوران صفوی جایگزین زبان پهلوی شد و احتمالا با ورود سلجوقیان به این منطقه و به تدریج این روند شکل گرفت. البته برخی از مورخین بر این نظر هستند که زبان پهلوی حتی تا قرن هفدهم میلادی نیز در تبریز بکار می رفته است (۷). حتی اولیا چلبی، پژوهشگر ترک دوران عثمانی (۱۶۱۱-۱۶۸۲) نیز این نکته را در کتاب سیاحتنامه ی خود ذکر می کند. وی همچنین عنوان می کند هنگام سفر به مناطق مختلف متوجه شده که اشخاص دارای منزلت بالای اجتماعی در نخجوان و مراغه به زبان پهلوی سخن می گفتند.

 

منابع:

۱: احسان یارشاطر – مجله ی دانشکده ی ادبیات – دانشگاه کلمبیا – شمارگان ۱-۲ – ص۳۵-۳۷

۲: مهیار نوابی – نشریه ادبیات تبریز

۳: نجیب الدین همدانی – فرهنگ کمال الدین تفلیسی

۴: نجیب الدین همدانی – عجایب المخلوقات

۵: مجمع التواریخ و القصص

۶: اسکندرنامه قدیم

۷: حافظ حسین تبریزی – روضات الجنان