زبان های عربی و فارسی موجود در کتاب به ترکی ترجمه شده است. اسناد ترکی عثمانی موجود در کتاب نیز به الفبای لاتین برگرداننده شده است. این کتاب به فهرست اعلام و در انتها چاپ عکسی اسناد در 369 صفحه در آرشیو عثمانی به چاپ رسید.
در پیشگفتار سه صفحه ای کتاب با اشاره به معنی کلمه نامه بیان شده است که” کلمه نامه در زبان فارسی به معنای مکتوب است؛ اما در مناسبات دیپلماتیک دولت عثمانی در مفاهیم متفاوتی بکار رفته است. در واقع نامه های ارسالی پادشاهان عثمانی به سران دولت های خارجی، نامۀ همایونی و نامه ها و پیغام های صدراعظم ها و شیخ الاسلام ها به مخاطبان خارجی مکتوب نامیده می شد. علاوه بر این به مکتوب های ارسالی شاهان ایران به پادشاهان عثمانی، “نامه شاهی” و یا به اختصار” نامه” گفته می شد”. نامه هایی که از سوی سلطان عثمانی به پادشاهان کشورهای اسلامی؛ مسیحی و دیگر کشورها ارسال می شد به همراه پاسخ دریافتی این نامه ها در دفاتری به نام دفتر همایونی ثبت و ضبط می شد. علاوه بر آن کارهای مهم دولتی پادشاهان بخصوص اعطای مواجب ینی چری، نامه پادشاهان (خط همایونی) خطاب به صدراعظم، معاهده نامه ها، تصدیق نامه ها، نامه های حامل پیغام جلوس پادشاهان و اسناد تمسک نیز در این دفاتر ثبت می شد.
سپس اشاره کوتاهی به حاکمیت های ترک در ایران از سلاجقه تا قاجار نموده و می افزاید علی رغم آن در مناسبات ایران و عثمانی شاهد یک دوره بسیار پرتشنج هستیم. در ادامه همین بحث بیان می کند که با وجود مقاطع بسیار پرتشنج بین ایران و دولت عثمانی، در دوره نادرشاه تلاش هایی برای بهبود روابط صورت گرفته که دفتر نامه شمارۀ سه همایونی گواهی بر وجود کوشش هایی جهت نزدیک شدن دو دولت و مقدمات رسیدن به صلح در این دوره است.
در پیشگفتار اطلاعات کلی آمار گونه در مورد تعداد نامه ها، تبادل کنندگان نامه و تاریخ آنها مطالبی آمده که در ادامه می آید. دفتر نامه همایونی شماره سه شامل هفتاد و یک نامه مکاتبه در دوره افشاریه است. این نامه ها که بیشتر مربوط به دوره نادرشاه است؛ در سه سطح بین سلطان و شاه، صدراعظم و شیخ الاسلام ها نوشته شده است. در این نامه نگاری های مربوط به دوره کوتاه مدت نیابت سلطنت علیقلیخان نیز موجود است. دو نامه پایانی دفتر نیز نامه های رسیده از احمد شاه افغان به مصطفی سوم و پاسخ ارسالی به نامه های مذکور است.
تعداد نامه شاهی و مکتوب که از ایران برای دولت عثمانی ارسال شده؛ با احتساب سه بار تکرار، 20 نامه به زبان فارسی، 1 نامه به زبان عربی و1 نامه به زبان عثمانی (نامه شاهی) در مجموع 22 نامه است. تعداد نامه همایونی و مکتوب ارسالی از عثمانی به دولت ایران، 6 نامه به عربی و 25 نامه به عثمانی و در مجموع 31 نامه است. نامه رسیده از احمد شاه افغان به دولت عثمانی با ترجمه عثمانی1 نامه و نامه همایونی از دولت عثمانی به احمد شاه افغان نیز 1 نامه ارسال شده است. 15 نامه از فارسی 1 نامه از عربی با ترجمه های نامه شاهی و مکتوب ها به عثمانی در مجموع 16 نامه شده که کل این مکتوب ها 71 نامه است. توزیع نامه ها و مکتوب ها بر اساس زبان در دفتر: 20 نامه به فارسی، 7 به عربی و 44 نامه به عثمانی. به غیر از 1 نامه از نادرشاه که به عثمانی نوشته شده تمام نامه ها و مکتوبهای ارسالی نادرشاه و علیقلیخان و صدراعظم آنها به فارسی تحریر شده، اما از اینها هم فقط ترجمه عثمانی آنها ثبت شده است. به غیر از 1 مکتوب از شیخ الاسلام ایران که به عربی است باقی به فارسی تحریر شده است. نامه ها و مکتوبهای ارسالی از سوی صدراعظم های محمود اول به زبان عثمانی هست. شیخ الاسلام های عثمانی در نوشته های خود از زبان عربی و عثمانی استفاده کرده اند. تنها ترجمه عثمانی 1 عدد نامه فارسی ارسالی احمد شاه افغان در دفتر موجود است. نامه همایونی ارسالی سلطان مصطفی سوم که در حکم پاسخ است، به زبان عثمانی است. نام صدراعظم های عثمانی که مکتوب های آنها در دفتر موجود است، عبارتند از: الحاج محمد پاشا و سید عبدالله افندی نام صدراعظم های نادرشاه هم نصرالله میرزا (که پسر شاه است) شاهرخ میرزا (نوه شاه) است. نام صدارعظم علیقلیخان که بعد از نادرشاه به تخت سلطنت نشست ابراهیم میرزا (برادر علیقلیخان) است. نام شیخ الاسلام های طرف عثمانی محمد زینعلی عابدین افندی و سید مصطفی افندی است. تنها شیخ الاسلام طرف ایران هم مدرس ملا علی اکبر است. تاریخ نامه ها مربوط به اوایل جمادی الاخر سال 1149/1736 الی اواسط جمادی الاخر سال 1176/1762-63 است.
بخشی از این نامه ها که به زبان فارسی و ارسالی از طرف نادرشاه است در کتاب” اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(دوره افشاریه)” به کوشش دکتر محمدرضا نصیری توسط جهاد دانشگاهی تهران به چاپ رسیده که مرحوم دکتر عبدالحسین نوایی نیز عیناً در کتاب ” نادرشاه و بازماندگانش همراه با نامه های سلطنتی و اسناد سیاسی و اداری” با ارجاع به کتاب دکتر نصیری به چاپ رسانیده است. متاسفانه نه دکتر نصیری و نه مرحوم دکتر نوایی پاسخ این نامه ها را منتشر نکرده اند. اما در کتاب نامه نگاری های سلطان محمود اول- نادرشاه هم نامه های ارسالی نادرشاه و هم پاسخ نامه های فوق را به ترتیب تاریخ چاپ شده است. این امر مهمترین ویژه گی کتاب فوق است که این کتاب را به عنوان منبعی دست اول برای تاریخ دوره افشاریه تبدیل می کند.
در فهرست اسناد فوق نامه ها با این عناوین فهرست بندی شده است:
فرستادن عبدالباقی زنگنه به عنوان ایلچی از سوی شاه منتخب ایران نادرشاه، برای انجام مصالحه با دولت عثمانی( به زبان فارسی)؛ عقد قرارداد مصالحه فیمابین دولت عثمانی و ایران (به فارسی)؛ قبول سه درخواست و رد دو درخواست از خواسته های نادرشاه؛ ارسال ایلچی مصطفی پاشا به همراه نامهی همایونی حاوی قبول و رد پیشنهادهای نادرشاه؛ توافق در خصوص امیر حج ایران، اُسرا و قبول پیشنهاد تعیین معتمد متقابل و عدم صدور جواز شرعی در خصوص مذهب؛ پذیرش سه ماده از پیشنهادهای موجود در نامه شاه و عدم صدور جواز شرعی به یک مورد و اعزام مصطفی پاشا به عنوان ایلچی برای تبریک جلوس شاه؛ پذیرش سه مورد از پیشنهادهای ایران و رد مذهب جعفری به عنوان مذهب پنجم، عدم صدور جواز برای تعیین رکن در بیت الله الحرام(به زبان فارسی)؛ اعزام عبدالباقی خان زنگنه به عنوان ایلچی از سوی شاه منتخب ایران نادرشاه برای انجام مصالحه با دولت عثمانی( به زبان فارسی)؛ رویکرد ایران به عقیده اهل سنت با تابعیت مذهب حنفی و تعیین عبدالباقی خان زنگنه به عنوان سفیر در استانبول( به زبان فارسی)؛ اظهار خشنودی از برچیده شدن عقیده رافضی در ایران و تشکر به خاطر هدایا؛ پیشنهاد تجدید مصالحه نامه فیمابین روسیه و دولت علیّه از طرف ایران؛ پیشنهاد تجدید مصالحه نامه بین ایران و روسیه و عدم پذیرش دولت عثمانی؛ درک محتوای نامه همایونی محمود اول، ارسال نامه جدید توسط علی مردان خان دایر بر مطالعه دو ماده؛ پایان یافتن درگیری متقابل با پذیرش دو ماده از سوی دولت عثمانی؛ عدم مصامحه در محاصره قلعه هویدر از طرف ایوب بیگ حاکم قلعه صوما؛ لشکرکشی نادرشاه به هندوستان و به اطاعت درآوردن تمام منطقه( به زبان فارسی)؛ وفات علیمردان خان ایلچی در مسیر ماموریت و اعزام حاجی خان خراسانی چرخ چی باشی چپ به جای( به زبان فارسی)؛ تشکر بابت هدایایی که از سوی نادرشاه ارسال شده بود، تبریک لشکرکشی به هندوستان و نوشتن پاسخی دوباره به 5 ماده پیشنهادی؛ تقدیر از تلاش های صلح جویانه نادرشاه، خودسرانه نبودن عدم پذیرش دو ماده از پنج ماده پیشنهادی و بر اساس اصول شرعی بوده؛ دریافت نامه و هدایای ارسالی از ایران و تاکید بر شرایط ماده های مصالحه نامه؛ مقبول شمردن محظورات شرعی در خصوص دو ماده پیشنهادی؛ تشکر بابت نامه و هدایایی که با رضا خان ارسال شده بود؛ ارسال نامه ایی حاوی پاسخ علما در خصوص دو ماده؛ واقعیت های شرعی پذیرفته نشدن دو ماده؛ پیشنهاد اعزام دو ایلچی به ایران برای انجام معاهده( به زبان فارسی)؛ کمک نادر شاه به حفظ صلح بین ایران و آناطولی، ضرورت وفادار ماندن به معاهده ها و شیوه های دوره های قبلی و قبول آنها؛ انصراف از درخواست تعیین رکن و مقام ریاست مذهب جعفری در حرم شریف( به فارسی)؛ انصراف ایرانیان از دو ماده تاکید شده، درخواست یکی از ممالک آذربایجان و عراق در مقابل آن؛ فسخ شروط عهدنامه با دولت عثمانی و آرزوی پیوستن به استقرار صلح (فارسی)؛ انصراف از درخواست تعیین رکن و مقام ریاست مذهب جعفری در حرم شریف (فارسی)؛ انصراف ایرانیان از دو ماده تاکید شده، درخواست یکی از ممالک آذربایجان و عراق در مقابل آن؛ فسخ مشخصات توافق شده در قرار داد با دولت عثمانی و تلاش برای استحکام صلح؛ موارد مورد اشاره در نامه نادرشاه؛ عدم تاکید به درخواست های مرزی در نظر گرفته شده، تجدید عقد مصالحه دوره مراد چهارم؛ انصراف از پیشنهادهای تاکید شده برای حفظ صلح و چشم پوشی دولت عثمانی از بعضی حوادث دلخراش در مرزها، درخواست های ارضی ایران ریشه کنی دوستی و صرف نظر کردن از این امر؛ با پذیرش مبنا قرار گرفتن مرزهای سابق از سوی عثمانی با شرط حفظ عناوین دو طرف مناسب بودن عقد مصالحه نامه؛ انتخاب مصطفی نظیف افندی معتمد دولت عثمانی برای تجدید مصالحه نامه مرزی زمان سلطان مراد چهارم؛ حواله به مشورت عمومی در خصوص نامه شاه، ارسال پاسخ سلطان و شیخ الاسلام به نامه رسیده با ایلچی اعزامی( به زبان عربی)؛ تصویب موضوع های نامه شاه در مشورت عمومی به اتفاق آراء، تقاضای نشان دادن اهتمام شاهانه به آن( به زبان عربی)؛ موضوع اصلی که باید توجه شود سرزمینهای عثمانی به نیروی شمشیر بدست آمده، میراث نبوده، ضرورت حفاظت از مرزهای موجود ( به زبان عربی)؛ تفسیر متفاوت دولت عثمانی در خصوص تقاضای ارضی؛ عدم استفاده از زور در رد یا قبول تقاضا ( به زبان فارسی)؛ اصلاح بعضی ماده ها برای تامین نیازهای امنیتی و از بین بردن شرارت در صورت سند مصالحه نامه ایی که برای تقدیم امضاء آماده شده و با نظیف افندی ارسال شد( فارسی)؛ انصراف کامل از درخواست سرزمینهای ترکمان، اهتمام سلطان به ادامه صلح و دوستی( به عربی)؛ پیش نویس پیمان صلحی که عبارت از یک اساس، یک شرط، سه ماده و یک ذیل و خاتمه با عرض به شاه و با پذیرش شرط مذکور، نوشته ها پیش نویس آماده برای تبادل اسناد؛ پیش نویس پیمان صلحی که عبارت از یک اساس، یک شرط، سه ماده و یک ذیل و خاتمه و با پذیرش شرط مذکور، نوشته ها پیش نویس آماده برای تبادل اسناد، ارسال تصدیق نامه های مُهردار(فارسی)؛ پذیرفتن شرط نامه مصالحه در نتیجه مذاکرات موفقیت آمیز فیمابین نایبان دولتعلیّه و حسنعلیجان مُعیرّالملک، ردو بدل شدن اسناد و ارسال تصدیق نامه ها توسط ایلچیان بزرگ منتخب شده؛ تعیین و اعزام احمد پاشا روزنامه چی اول به عنوان سفیر برای ارسال تصدیق نامه امضا شده از طرف دولت عثمانی و پایان دادن به کارهای مصالحه؛ تعیین و اعزام الحاج احمد پاشا روزنامه چی اول به عنوان ایلچی اول به همراه عهدنامه حاوی تصدیق صورت مجلس و نامه دیگر همایونی؛ جریان یافتن عهدنامه فیمابین دو دولت، انتظار ادامه آن از سوی جانشینان دو خاقان؛ عدم شناخت مذهب جعفری به عنوان مذهب پنجم و اختصاص رکن در کعبه که در حوزه قدرت و اختیار پادشاه است (به زبان عربی)؛ ادامه روابط به صورتی که محبت فیمابین دو دولت را نشان دهد، تبادل ایلچیان و نامه ها؛ قتل نادرشاه و تعیین علیقلیخان به نیابت سلطنت( به زبان فارسی)؛ با اعتقاد به وفاداری به شروط عهدنامه منعقده با نادرشاه؛ انتظار ادامه و افزایش دوستی و همبستگی فیمابین دو طرف؛ تبریک جلوس همایونی؛ با تبریک جلوس علیقلیخان و دعاگویی؛ با اعتقاد به وفاداری به شروط عهدنامه منعقد با نادرشاه؛ انتظار ادامه و افزایش دوستی و همبستگی فیمابین دو طرف؛ تبریک جلوس همایونی ( به زبان عربی).
دو نامه پایانی کمی طولانی بوده و به این موضوع ها اشاره شده است: جلوس احمد شاه افغان؛ رفتن برای کمک به پادشاه هند جهت اقدام بر علیه مجوسیان هندوستان؛ غلبه بر علیقلیخان و تصرف تمام اموالش و فتح ترکستان تا جیحون؛ از تخت به زیر کشیدن شاهرخ میرزا با میل کردن به چشمانش و به تخت ایران نشاندن دوباره وی؛ به تخت نشاندن دوباره عالمگیر شاه از ثلاله تیمور در هندوستان؛ سپس شهید کردن این شاه؛ حرکت به سمت تیمورشاه پسر خود و با حرکت به سمت مجوسیان و کشتن همه آنها طی جنگ های پی در پی؛ تعیین پسر عالمگیرشاه به عنوان پادشاه هند در زمان ماندن در جهان آباد؛ توقع حرکت از دولت عثمانی در موضوع ایران؛ دادن زمین برای ایجاد مسجد در جوار روضه مطهر مدینه منوره.
موضوع نامه هفتادو یکم عبارت است از: با به تخت نشستن شاهرخ میرزا بعد از مرگ نادرشاه آتش فتنهایی که شعله ور شده بود به همت شایان احمدشاه افغان خاموش؛ نجات هندوستان از استیلای مجوسیان و برقراری حاکمیت اسلامی در آنجا، استنباط آن از نامه ارسالی؛ خدمتی در راه ارتقای دین اسلام و سهم شما در شکست دادن کفار شایسته هر گونه ستایش در نزد دولتعلیّه است؛ به جای بنای مسجد در مدینه منوره، ارسال همه ساله صُرّه (کیسه پول) به اهالی حرمین؛ چیزی که در شأن صفات دولتعلیّه نیست ضرر رساندن به مردم ایران و بیان وفاداری به عهدنامه دو جانبه فیمابین.
نامه ها چون در سه سطح یعنی شاه، صدراعظم و شیخ الاسلام ارسال شده مضمون نامه های ارسالی کمابیش در کلیات از طرف این شخصیت ها به یک صورت است. در نامه های ارسالی نادرشاه به همراه ایلچی و هدایای گرانبها به سلطان عثمانی، ابتدا ضمن اشاره به کارهای انجام شده در ایران توسط شخص وی، بیان می کند که از طرف خداوند ماموریت اصلاح امور تمامی مسلمانان را دارد و در خواستهای متعددی از جمله اختصاص رکن برای مذهب جعفری را در حرمین شریف دارد. سلطان محمود در نامه های ارسالی ضمن پذیرش موارد دیگر از اختصاص رکن به مذهب جعفری به دلیل مغایرت آن با مذهب حنفی خودداری می کند.
در نامه های بعدی نادرشاه از درخواست اختصاص رکن به مذهب جعفری صرف نظر کرده و علت آن را به این صورت بیان می کند: چون ایالات آذربایجان و عراق سرزمین آبا و اجدادی ما است، با واگذاری یکی از این ایالات به ایران از درخواست اختصاص رکن به مذهب جعفری صرف نظر می کنیم. در این نامه نادرشاه خود را برادر بزرگ سلطان محمود خطاب می کند. در پاسخ این نامه ها ضمن اشاره به نارضایتی از این وضعیت بیان می کنند که چون این سرزمین ها به نیروی شمشیر اجدادمان بدست آمده در مقابل هر گونه تغییری مقابله خواهند کرد. در ادامه این نامه ها نادرشاه به یکباره از درخواست های خود صرف نظر کرده و خواهان عقد قرارداد مرزی بر اساس قرارداد زمان سلطان مراد چهارم می شوند. که این امر نیز از سوی عثمانی به راحتی پذیرفته می شود. اما متاسفانه قبل از انجام این قرارداد نادرشاه به قتل می رسد.
نامه بعدی از سوی علیقیخان جانشین نادرشاه ارسال می شود و در این نامه ها هم بر تغییر رفتار و خلق و خوی نادرشاه و ستم های وی به مسلمانان سخن به میان می آید. در نامه های ارسالی از سوی عثمانی نیز ضمن تبریک جلوس وی با چرخش زبانی صدو هشتاد درجه ایی از نادرشاه به عنوان ظالم یاد کرده و خواهان پایبندی به قرارداد زمان سلطان مراد چهارم شدند. دو نامه پایانی این دفتر مربوط به احمدشاه افغان و فتوحات وی است که ضمن تاکید بر از میان بردن کفار در هندوستان و چگونگی فتوحات خواهان زمین در حرمین شریف جهت ساخت مسجد هست. سلطان مصطفی سوم در پاسخ نامه ضمن ابراز خشنودی از فتوحات احمدشاه بیان می کند: چون هدف واقعی چهره مالیدن بر آستان حضرت پیامبر است بهترین راه کمک را ارسال صُرّه بیان میکند.
در ترجمه نامه ها به ترکی امروزی احتمالا همراه با اشتباهاتی باشد. در ترجمه به فارسی در نهایت دقت تلاش شده است که حفظ امانت شود و متن به تمامی به فارسی ترجمه شود. در ثبت نام مکان ها، بعضی شخصیت ها و بعضی اصطلاحات سعی نمودم از اساتید فن در این زمینه و بعضی کتابهای مربوط کمک بگیرم. متن آماده برای ترجمه چون نمایه اسناد است؛ به شکل جمله کامل آورده نشده است. این ترجمه به دلیل زمان بسیار کم برای انجام این کار و عدم دسترسی به اصل اسناد احتمالا در بعضی جاها روان و سلیس نباشد؛ که به این منظور پیشاپیش از خوانندگان گرامی عذرخواهی می کنم.
کتاب نامه نگاری سلطان محمود اول با نادرشاه دفتر نامه همایونی شماره 3 (برگردان حرفی، چاپ عکسی) استانبول، انتشارات آرشیو عثمانی
مدیر پروژه: دانشیار اوغور اونال مدیر کل آرشیوهای ترکیه
مسئول پروژه: دانشیار مصطفی بوداک معاون مدیرکل آرشیوهای ترکیه
رئیس اداری: دکتر اوندر بایری
به کوشش: ابراهیم کورلی، اسکندر توره، دکتر علی کایا، یلماز کاراجا، دکتر ارسین کیراجا، رسول کوصه، وحدّت دین آتیک
ترجمه ها:
از عربی به ترکی: دکتر علی کایا، ابراهیم کورلی
فارسی به ترکی: ابراهیم کورلی
ترکی به فارسی: دکتر منیژه صدری ( عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد شبستر
