روز 21 آذر 1325 ارتش ایران از زنجان عبور کرد در بین استقبال گرم مردم وارد تبریز شد. داستان نجات آذربایجان که پس از نخست وزیری قوام از بهمن 1324 بطور جدی پیگیری شد و پس از مذاکرات دیپلماتیک به نتیجه رسید، پیروزی بزرگی بود که بعدها هر کس سعی نمود بنام خود ثبت کند. به ویژه در دوران پهلوی گرایش عمده تاریخ نگاری بیشتر به مصادره این پیروزی به سود محمدرضاشاه چربش داشت و حتی شخص وی در دیدار با سفرای خارجی از جمله انگلیس از پذیرش هر نقش مهمی برای قوام در جریان نجات آذربایجان خودداری می کرد . هر چند تدابیر قوام در این زمینه شاید بیشتر از شخص شاه بوده باشد، اما نقش مردم آذربایجان که در این میان تا اندازه ای مغفول مانده است بیش از همگان است، زیرا اگر همراهی مردم این خطه با دولت و ارتش ایران نبود، شاید تاریخ کشور به شکل دیگری رقم می خورد.
بطور کلی اوضاع سیاسی ایران همزمان با اوج گرفتن مسئله آذربایجان بحرانی بود. از یکسو کابینه هایی که یک به یک تغییر می کردند و از سوی دیگر دولتی که شیرازه اش به شدت متزلزل شده بود. در این بین برنامه درخشانی برای حل مسئله دیده نمی شود. در عرصه جهانی انگلستان نه تنها در کنار ایران نبود بلکه منتظر فرصتی بود تا در برابر اقدام شوروی نسبت به جداسازی آذربایجان، خوزستان را به کنترل خود درآورد. اما ایالات متحده توسعه مرزهای شوروی بسوی جنوب را به عنوان یک تهدید جدی ارزیابی می کرد و سعی داشت از طریق سازمان ملل و همچنین اقدامات کنسولی و دیپلماتیک در ایران سیاست شوروی را به شکست بکشاند.
· اوضاع بحرانی ایران در بهمن 1324
قوام در حالی در بهمن 1324 بر مسند نخست وزیری تکیه می زند که طرح فروپاشی ایران از سوی دولتهای بزرگ بطور جدی مطرح بود. از یک سو شوروی قصد داشت گام به گام کردستان و آذربایجان را از طریق ایجاد جنبش کمونیستی- قومی ضمیمه خاک خود کند و از سوی دیگر،در نقاط دیگری مانند گیلان،مازندران،خراسان و گرگان یعنی نوار شمالی ایران در حاشیه دریای مازندران جنبش های مشابهی ایجاد نماید[1] . اصولا فعالیت های حزب توده نیز در نواحی شمالی بیش از سایر مناطق ایران بود. نگاهی به خاستگاه محلی نمایندگان راه یافته به مجلس چهاردهم از حزب توده افق بحث را روشن تر خواهد کرد زیرا تمام نمایندگان این حزب از صفحات شمالی کشور از جمله:ساری(ایرج اسکندری)،بندر پهلوی سابق(فریدون کشاورز)،لاهیجان(رضا رادمنش)، شهسوار(رحمانقلی خلعتبری)، قزوین(کامبخش) انتخاب شده بودند.
برنامه قوام برای حل مسئله آذربایجان از دو طریق پیگیری می شد. نخست فعالیت های دیپلماتیک که مبتنی بود بر مذاکره مستقیم با مسکو و در صورت نیاز اعطای برخی امتیازات و سپس، تاسیس حزب دموکرات ایران جهت مقابله با احزابی مانند توده و حزب ایران که از مشی فرقه دموکرات حمایت می کردند.
· مجلس شورای ملی و مسئله آذربایجان
دور چهاردهم مجلس شورای ملی وظیفه سنگینی برعهده داشت. اما در غیاب تحزب واقعی و بحران متعدد سیاسی و گسستگی شیرازه امور کار چندانی نمی توانست از پیش ببرد. قوام نیز به این موضوع اشاره داشت و نظام مشروطه بدون احزاب منضبط را خانه ای بدون سقف می دانست. هر چند نگاه کلی به جریان برخورد مجلس با بحران آذربایجان ناامید کننده است و گزارش های نخست وزیری به مجلس نماد بارز درماندگی نظام سیاسی با موضوع است اما گاه تک مضراب های مجلسیان وقت در نطق هایی متعدد تبدیل به روزنه امید می شود.
یکی از مهمترین عملکردهای مجلس چهاردهم در خصوص کنترل اوضاع حسابخواهی از کابینه حکیمی در خصوص پذیرش طرح وزارت خارجه بریتانیا معروف به کمیسیون سه جانبه بدون رایزنی با مجلس بود که در نهایت به استعفای حکیمی منجر شد. این طرح ایران را به سوی عدم تمرکز لجام گسیخته و تضعیف حاکمیت دولت بر گسترده سرزمینی سوق می داد و مشخصا، برنامه احتیاطی انگلستان برای اشغال خوزستان در صورت جداسازی آذربایجان بود که از سوی بسیاری از نمایندگان از جمله مصدق با مخالفت شدید روبرو شد.
در 21 آذر 1324 مصادف با تسلط فرقه بر آذربایجان و اعلام خودمختاری ، حکیمی به عنوان نخست وزیر گزارش مبهم و بی اهمیتی در خصوص اوضاع جاریه در آذربایجان بصورت شفاهی تقدیم مجلس کرده و از تصمیم خود برای سفر به مسکو جهت مذاکره با اولیای دولت شوروی خبر داد.[2] تصمیمی که مورد استقبال مسکو قرار نگرفت.
در سایر نشست های آذرماه 1324 مجلس نمایندگانی مانند محمد مصدق،صدر قاضی، دکتر عبده ، اعتبار و… طی نطق هایی به موضوع آذربایجان پرداختند. از جمله دکتر عبده در نشست 13 آذر در خصوص وضعیت منطقه و نگاه مردم آذربایجان گفت:
«سرنوشت آذربایجان با سرنوشت تمام نقاط مملکت مسلماً در طول تاریخ یکی بوده در طول سه هزار سال تاریخ مسلم ایران چه وقت آذربایجان تشکیل یک دولت مستقلی را می داده (صحیح است) و چه وقت آذربایجانی تشکیل ملت مستقلی دادهاست (صحیح است) آذربایجانی همیشه افتخار دارد که همیشه در سر آزادی در سر قشون یا در سر زمامداران ما بودهاست و امروز هم نخست وزیر ما یک نفر آذربایجانی است… بنده شنیدم که این شاهسونها به چند نفر ژاندارم گفته بودند که ما از شما رضایت نداریم ولی اینقدر وطن پرست و مهین دوست هستیم که امروز از شما حمایت میکنیم، فردا که مملکت از قوای اجانب خالی شد آنوقت ممکن است با شما تصفیه حساب کنیم (صحیح است) این احساسات آذربایجانی است. این احساسات ایرانی است و ما آزادی را برای چه میخواهیم؟ آزادی را برای ایران میخواهیم آقا».[3]
نطق مصدق نیز تنها چند روز پس از تسلط فرقه(28آذر) اهمیت فراوانی دارد.به نظر می رسد وی سعی دارد،برای آرام ساختن اوضاع به لطایف الحیل و احاله به محال مسئله، راه حل سیاسی و دموکراتیک ارائه دهد. وی نخست از رفتار منفعلانه کابینه حکیمی و نطقی دیگری که وی برای دوم پس از 21 آذر در مجلس داشت، انتقاد کرده و گفت: « من نمی دانم آقای نخست وزیر غیر از این چه فرمودند و چه راه حلی پیشنهاد کردند که نمایندگان بجای اینکه از قرائت گزارش ایشان گریه کنند اکثریت مجلس برای ایشان دست زدند ».[4]
پیشنهاد مصدق در واقع مبتنی بود بر اراده عمومی در خصوص اعطای خودمختاری به یک منطقه از کشور،اما این توصیه در عمل غیرممکن به نظر می رسید. زیرا نه شاه و ارتش اجازه تغییر قانون اساسی را می داد و نه عموم مردم ایران به خودمختاری بخشی از استانها رای مثبت می دادند:
«من عرض نمیکنم که دولت خود مختار در بعضی از ممالک نیست ولی عرض میکنم که دولت خود مختار باید با رفراندوم عمومی تشکیل شود. قانون اساسی ما امروز اجازه تشکیل چنین دولتی نمیدهد. ممکن است که ما رفراندوم کنیم، اگر ملت رأی داد مملکت ایران مثل دُوَل متحده آمریکای شمالی و سوئیس دولت فدرالی شود.هیچ نمی توان گفت که در یک مملکت یک قسمتش فدرال باشد و یک قسمت دیگرش دولت مرکزی باشد. قانون اساسی یک قرارداد اجتماعی است. [این قرارد داد] تا از طرف جامعه اصلاح یا نقض نشود قابل اجراء است. بنده هیچ مخالف نیستم که مملکت ایران دولت فدرالی شود شاید دولت فدرالی بهتر … ولی هر قسم تغییری که در قانون اساسی باید داده شود باید با رفراندوم عمومی باشد»[5]
· سیاست خارجی شوروی در قبال مسئله آذربایجان
در خصوص برنامه و سیاست های فرقه دموکرات آذربایجان برای باقی ماندن در چارچوب حاکمیت ایران یا خروج از آن، تعارض وجود داشت که در حقیقت از دوگانگی در سیاست جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی(میرجعفر باقرف) با وزارت خارجه این کشور (مولوتف) ناشی می شد.
وزارت خارجه اتحاد شوروی و ک.گ.ب معتقد بود که حرکت فرقه دموکرات آذربایجان فعلا باید در چارچوب کشور ایران باشد. سفارت شوروی در تهران نیز بر همین اساس سیاست های خود را پیش می برد. از سوی دیگر حزب کمونیست آذربایجان شوروی به رهبری باقرف معتقد بود که آذربایجان باید هر چه زودتر اعلام استقلال کرده و به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی بپیوندد.
در چنین وضعیتی مخاطب مذاکرات قوام السلطنه نه سیاست طمع کارانه باقروف(که ترجیح می داد بر یک آذربایجان بزرگ تر حکومت کند) بلکه سیاست معامله گر مسکو و مولوتف بود.
عنایت الله رضا در خاطرات خود صریحا به این سیاست دوگانه اشاره کرده و می گوید «ارباب روسی با ارباب قفقازی متفاوت بود». وی هم چنین متذکر می شود که سیاست عمومی شوروی در اواخر به ویژه پس از مشخص شدن شکست از قوام السلطنه به رویکرد جمهوری سوسیالیستی آذربایجان گرایش پیدا کرده بود.[6] رضا همچنین تایید می کند که شخص استالین به این سیاست دوگانه دامن می زد.یعنی از طریق بریا و باقراف جریان تجزیه آذربایجان را تقویت می کرد و از طریق دفتر سیاسی،مولوتف و وزارت خارجه از سیاست عمومی تر پیروی می کرد.[7]
تا پیش از حصول توافق میان مسکو و تهران،باقروف و مولوتف سیاست افراطی و میانه را در این خصوص نمایندگی می کردند اما پس از مذاکرات و محو افق روشن در برابر فرقه دموکرات،باقروف در برابر هر احتمالی در آینده به خودمختاری آذربایجان و داشتن ارتش مستقل نیز رضایت داشت. نصرت الله جهانشاهلو معاون پیشه وری نیز در خاطرات خود به این شکاف سیاسی اشاره دارد.وی در خلال مذاکرات قوام و پیشه وری در حالیکه دولت ها به توافق به رسیده اند و نیروهای ارتش سرخ تبریز را ترک کرده اند(اردیبهشت 1325) پیرامون نگاه باقروف و مولوتف به موضوع می نویسد:
«عمال باقروف و خود او از باکو،تلفنی به ما گوشزد می کردند که در خودمختاری آذربایجان و رسمیت فرقه دموکرات و داشتن ارتش پافشاری کنیم. اما در تهران سادچیکف و همکارانش به دستور مولوتف و شاید استالین ما را به بستن یک قرارداد مسالمت آمیز تشویق می کردند».[8]
· مذاکرات قوام در شوروی
قوام به همراه هیئت ایرانی در اسفند 1324 وارد شوروی شد تا مذاکراتش را با استالین و مولوتف در خصوص امتیاز نفت شمال و تخلیه ایران از ارتش سرخ آغاز نماید.
اعضای هیئت ایرانی مذاکره کننده،عبارت بودند از عبدالحسین نیکپور، صادق رضازاده شفق تبریزی،حسن پیرنیا، کاظم سیاح، جواد امیری،حبیب الله دری و سرلشکر شفائی. قوام پیش از سفر به مسکو روزنامه های ظفر و رهبر نزدیک به حزب توده را رفع توقیف کرد و فعالیت آن را آزاد اعلام نمود. هئیت دیپلماتیک ایران از 19فوریه تا 7 مارس در مسکو و از 8 تا 10 مارس در باکو توقف کردند. عمده مذاکرات قوام با مولوتف صورت میگرفت و دوبار نیز با استالین وارد مذاکره شد[9]. قوام در هر دوبار مسئله خروج تمام نیروهای شوروی از ایران را با اصرار مطرح نمود و استالین نیز هربار نسبت بدان اظهار بی میلی کرد. بنابرگزارش قوام به مجلس پانزدهم در 29مهر1326 استالین در دیدار با او از درخواست نمایندگان ایران در کنفرانس صلح ورسای مبنی بر الحاق قفقاز و آسیای میانه به ایران به تلخی یاد کرده و این را نشانه دیرنگی سیاست خصمانه ایران نسبت به شوروی قلمداد کرد. قوام نیز در مقابل به زیرکی این سیاست را به دوران امپراتوری تزاری و پیش از انقلاب بلشویکی نسبت داده و متذکر شد که «این عمل در نتیجه تشنجی بود که از اقدامات شدید دولت تزاری روسیه در ایران حاصل شده بود که از جمله آن،بدار آویختن آزادیخواهان من جمله ثقه الاسلام روحانی بزرگ آزادیخواه ایران در روز مقدس عاشورا بود».[10]
هر چند قوام قبلا اعطای هرگونه خودمختاری به یکی از ولایات ایران را خلاف قانون اساسی دانسته بود، اما مولوتف در تذکاریه ای(یادداشت) خواستار شناسایی خودمختاری آذربایجان شد و در خصوص خروج نیروهای شوروی از ایران اعلام کرد که شوروی قصد دارد از 2مارس بخشی از نیروهای خود را خارج نماید. اما قوام در موضع خود پافشاری کرده و خواستار خروج تمام نیروهای ارتش سرخ از ایران شد. متقابلا سادچیکف سفیر جدید شوروی در ایران 9 اسفند، طی یادداشتی شدیداللحنی خطاب به قوام صریحا وی را تهدید و بر موضع مولوتف تاکید کرد و نوشت جهت اثبات حسن نیت شوروی،برنامه خروج نیروهای نظامی این دولت از شاهرود،سمنان و خراسان در اوایل مارس اجرا خواهد شد.اما قوام وقعی بر این تهدید نگذاشت و تذکاریه دیگری با لحنی مشابه ارسال کرد.در آخرین دیدار قوام و استالین سیاست کلی دوطرف تفاوتی نکرده بود اما لحن وی اندکی امیداورکننده تر از گذشته به نظر می رسید.
کلیت روند مذاکرات قوام با روسها دو محور عمده داشت،روس ها خواستار واگذاری امتیاز نفت شمال به ایران بودند،قوام با دادن این امتیاز موافق اما آن را منوط به تخلیه کامل کشور و برگزاری انتخابات پانزدهم مجلس می دانست.
در نهایت قوام هرگونه توافق در خصوص امتیاز نفت شمال را به خروج قوای شوروی از ایران منوط کرد و حتی در گام های بعدی امتیاز نفت را به «شرکت مختلط نفت» تبدیل نمود. موضع ایران در این مرحله مبتنی بر این منطق بود که انجام هرگونه اصلاحات در ایران وتوسعه روابط اقتصادی و سیاسی طرفین و عقد قرارداد منوط به تصویب مجلس و پیش از آن برگزاری انتخابات دور پانزدهم مجلس بوده و بموجب قانون تحریم انتخابات در زمان حضور قوای بیگانه درکشور، مصوب مجلس چهاردهم برگزاری هر نوع انتخابات منوط به خروج ارتش سرخ از کشور است.
تمام کوشش قوام دراین مذاکرات در درجه نخست معطوف به جلب موافقت روسها به تخلیه قوای نظامی بود تا دولت ایران بتواند بدون درگیری با قوای ارتش سرخ اقدام به اعاده حاکمیت نسبت آذربایجان نماید. قوام پس از بازگشت، مذاکرات را تداوم داد و برای جلب اعتماد مسکو،تعدادی از فعالان سیاسی ضدچپ مانند سیدضیاء،قبادیان و علی دشتی را زندانی کرد و سرلشکر ارفع را از ریاست ستاد ارتش برکنار و سپس بازداشت نمود. سیدضیاء طباطبایی از دشمنان قسم خورده پیشه وری و کمونیسم بود که محافل و رسانه های وابسته به وی فعالیت های گسترده ای علیه فرقه دموکرات و حزب توده داشتند. همچنین حسن ارفع رئیس ستاد ارتش،راست گرای پرشور و خود آذری بود که به تجهیز شبکه ای از نیروهای مخالف فرقه دموکرات در شهرهای آذربایجان(معروف به وطنخواه) اشتهار داشت. افرادی مانند ملک الشعرای بهار و محمود محمود که به ضدیت با انگلستان شهره بودند و همچنین محمود ارسنجانی از حقوقدانان مستقل چپ گرا، جزء کمیته مرکزی حزب دموکرات ایران بودند که قوام برای مبارزات سیاسی و پارلمانی تاسیس کرده بود.
قوام همچنین یکی از منسوبین توده را به سمت شهرداری تهران گمارد و در مرداد 1325 کابینه ای ائتلافی از میان احزاب دموکرات،توده و ایران تشکیل داد و وزارت خانه های بهداشت،فرهنگ و هنر و بازرگانی را به توده ای ها و پست وزیر مشاور را به یکی از اعضای فرقه دموکرات سپرد. قوام در این مقطع سمت وزارت خارجه و کشور را خود شخصا عهده شد.
سفیر انگلیس در خصوص ترکیب کابینه قوام می نویسد،8تن از 11وزیر یا کمونیست بودند یا هوادار کمونیسم.[11] به غیر از اعضای توده ای کابینه، سایر اعضای آن نیز از سیاستمداران تشکیل می شدند که فاقد وابستگی به دربار بودند. سپهبدامیراحمدی بعنوان وزیر جنگ و رزم آرا بعنوان افسری که فاقد خاستگاه اشرافی و بدگمان به انگلیس[12] مصداقی از صحنه آرایی قوام بودند.[13]
این موضوع همان اندازه که انگلیسی را خشمگین می کرد،شوروی را خشنود ساخت. خشم انگلیسی ها از وضعیت موجود ناشی از دو مسئله عمده بود،نخست اینکه آنها علاقه چندانی به حل مسئله آذربایجان نداشتند و مایل بودند موضوع آذربایجان حتی تا مرحله فروپاشی ایران پیش رود. اظهارات ستایش آمیز سفیر وقت انگلیس از فرقه دموکرات، نشان از این خصومت دیرینه دارد،اما در عین حال آگاه بودند که فضای موقت موجود در نهایت احتمالا به فریب مسکو و آزادی آذربایجان منجر خواهد شد و از سوی دیگر تحمل افزایش فعالیت های حزب توده را نداشتند به همین دلیل به تحریک عشایر جنوب و برخی محافل نظامی می پرداختند.
نیمروز 4 فروردین 1325 استالین ذیل فرمانی را امضاء کرد که متضمن خروج کلیه نیروهای ارتش سرخ از ایران و استقرار در پادگان باکو بود. چند ساعت پیش از صدور این فرمان محرمانه سفیر شوروی در دیدار با قوام پیشنهاد مصالحه آمیزی را تقدیم وی کرده بود که دقیقا مورد نظر ایران بود. عصرهمان روز سادچیکف متن فرمان استالین درباره خروج نیروهای شوروی را به اطلاع قوام رساند و به دنبال آن متن قرارداد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی را نیز تقدیم کرد. به این ترتیب تکاپوی دیپلماتیک ایران جهت خروج نیروهای ارتش سرخ از کشور به نتیجه دلخواه رسید.
· دفاع تاریخی قوام از آذربایجان در مسکو
بر اساس گزارش قوام به مجلس پانزدهم در 29 مهر 1326، علاوه بر مذاکرات مستقیم تذکاریه هایی بین طرفین رد و بدل شد. در متن نخستین تذکاریه، هیئت ایرانی علاوه بر مسائل اقتصادی و سیاسی به موضوع آذربایجان نیز پرداخته و خطاب به دولت شوروی می نویسد:
«2- موضوع آذربایجان: آذربایجان از بدو تاریخ ایران یعنی حداقل از 25قرن به این طرف جزءلاینفک ایران از لحاظ ئتنوگرافی و ایدولوژی (یعنی نژاد و آمال سیاسی) و کلیه عادت و رسوم ملی در طی این مدت کاملا ایرانی بوده.در ادوار گذشته حتی یک مدت کوتاهی هم در تاریخ این کشور دیده نشده است که صحبت از یک ملیت خاص غیرایرانی در آنجا به میان آمده باشد و از حیث زبان هم با این که امروز مکالمه مردم به زبان ترکی است ولی در تمام مدت 25 قرن نوشته ها،زبان ادبی در آن دیار به فارسی بوده است و دوره را سراغ نداریم که مردم آنجا به ترکی چیزی نوشته باشند و یا به ترکی کتاب درسی یا ادبی یا تاریخی قابل توجهی تالیف کرده باشند یا مدرسه هایی برای تدریس زبان ترکی وجود داشته باشد.آذربایجان به حکم سوابق تاریخی جزءلاینفک ایران است و هیچگونه مجوز تاریخی یا قانونی برای نهضت خودمختاری …وجود ندارد». [14]
نکته مهمی که در خصوص هیات ایرانی مذاکره کننده در شوروی وجود داشت،حضور چهره ها و سیاست مداران وزین و صاحب نام در میان آنان که از جمله حسین پیرنیا و رضازاده شفق بود که به مباحث تاریخی و فرهنگی آذربایجان اشراف داشتند.
· قوام سیاستمدار محافظه کار
قضاوت در خصوص قوام و کارنامه سیاسی وی بسیار دشوار است. او یک روز حزب توده را کنار خود می خواست و یک روز دیگر،شاه را و اگر شرایط اقتضاء می کرد علیه هر دو بود. عمده ترین تصوری که ایرانی ها از قوام دارند، تحت تاثیر نهضت ملی شدن نفت و وقایع تیرماه 1332 است ، اما نمی توان خدمات دوران نخست وزیری وی(بهمن 1324- آذر 1326) را نادیده گرفت یا به حساب بخت و اقبال گذاشت. در واقع قوام در این مقطع وزنه ای است که هر چند اداره یک کشور بیطرف ولی شکست خورده در جنگ را هدایت می کند،اما خود را در قامت رهبران جهانی مانند استالین و چرچیل می بیند،رفتار او در طول مذاکرات با مولوتف و استالین نیز حاکی از این روحیه است. از سوی دیگر شوروی نیز مخاطبی جز قوام را برای مذاکره نمی پذیرفت و تاکید داشت با جزو با شخص دیگری درباره خروج نیروهای روس مذاکره نمی کنند. بطور کلی سیاست قوام در کنار سایر عوامل دیگر، تاثیر مهمی در نجات آذربایجان از اشغال شوروی داشت.
متاسفانه آثار تحقیقی کمی در خصوص این مقطع منتشر شده است و هنوز آنگونه که باید و شاید ابعاد و زوایای سیاستهای گاه مبهن وی در این مقطع آشکار نیست.
http://www.iran-newspaper.com/?nid=5603&pid=10&type=0
http://www.iran-newspaper.com/?nid=5605&pid=10&type=0
[1] – فرازو فرود فرقه دموکرات،جمیل حنسلی: 109
[2] – مشروح مذاکرات مجلس چهاردهم،جلسه 171،روزنامه رسمی22/9/1324
[3] – پیشین،جلسه 166،روزنامه رسمی،13/9/1324
[4] – مشروح مذاکرات مجلس چهاردهم،جلسه173،29/9/1324
[5] – پیشین
[6] – ناگفته ها؛خاطرات عنایت الله رضا: صص:136،126، 94،157
[7] – پیشین: 96
[8] – خاطرات سیاسی نصرت الله جهانشاهلو: صص 169 و166
[9] – حسنلی:132
[10] – مشروح مذاکرات مجلس پانزدهم،جلسه 25،روزنامه رسمی3/8/1326
[11] – آبرامیان: 289: در خصوص پیامدهای ایجاد فضای سیاسی برای حزب توده توسط قوام،ن ک : نهضت جنوب؛ فارس عشایر قشقایی و غائله آذربایجان
[12] -پیشین:283
[13] – مشروح مذاکرات مجلس چهاردهم،جلسه: 186، روزنامه رسمی، 29/11/1324
[14] – مشروح مذاکرات مجلس پانزدهم،جلسه 25،روزنامه رسمی،3/9/1326