رندارد اما در دوران رسیدن اردوغان و حزب عدالت و توسعه به اقتدار سیاسی ترکیه، او نیز پله هی ترقی را به سرعت طی کرده و امروز یکی از افرادی است که در معادلات سیاسی این کشور و به ویژه در حوزه تعامل و مذاکره با کردها و سیاست های کلان مواجهه با معضل کُرد، از جایگاه و اختیارات ویژه ای برخوردار است.
شاید بهتر باشد پیش از آن که به معرفی این مقام سیاسی امنیتی ترکیه بپردازیم، نخست به شکل اجمالی، میت(ملی استخبارات تشکیلاتی) را برای خوانندگان معرفی کنیم.
اطلاعات و امنیت در دوران عثمانی
در دربار عثمانی غیر از جاسوس های ویژه ای که به کشورهای مختلف اعزام می شدند، تشکیلات محرمانه ای نیز در همه شهرهای قلمرو عثمانی ریشه دوانده بود که از آنان به نام خفیه چی ها یاد می شد. نخستین تشکیلات رسمی و قانونی اطلاعات و امنیت در دوران عثمانی، در سالیانی به وجود آمد که در تاریخ ترکیه از آن به نام دوران زوال و از هم پاشی امپراتوری یاد می شود. در سال 1913 انور پاشای عثمانی یک سرویس اطلاعاتی امنیتی به نام “تشکیلات مخصوص” بنیاد نهاد. اعضای این تشکیلات در دوران جنگ جهانی اول کارهای مخفیانه و ماموریت های حساس بسیاری انجام دادند و در سال 1918 از هم پاشیده شد.
در سال 1918 و در دوران اشغال استانبول، طلعت پاشای عثمانی تشکیلات دیگری را به نام جمعیت پاسگاه تاسیس کرد. این سازمان از ده‌ها کارآگاه تشکیلات خفیّه به وجود آمده و در حوزه نقل و انتقال محرمانه سلاح و مهمات، ماموریت های تاثیرگذاری انجام داد. با این حال روابط پنهانی آنان با بلشویک‌های روس موجب شد تا این تشکیلات نیز در سال 1920 از هم پاشیده شود.
از این تاریخ به بعد و با فرا رسیدن دوران نابودی امپراتوری عثمانی و تاسیس حکومت جمهوری ترکیه از سوی مصطفی کمال آتاترک، چندین بار برای ایجاد یک سازمان امنیتی تلاش صورت گرفت و هر بار نظامیان در راس آن قرار گرفتند. آتاترک در سال 1925 اعلام کرد:” ما نیز باید مانند همه دولت های معاصر و مدرن جهان صاحب یک سازمان امنیتی نیرومند باشیم.” در سال 1927 میلادی سارمان موردنظر آتاترک با نام “تشکیلات خدمات ملی” تاسیس شد و بالاخره در سال 1965 میلادی سرویس اطلاعاتی میت “ملی استخبارات تشکیلاتی” بر اساس قوانین تصویب شده در مجلس ملی ترکیه اعلام موجودیت کرد. در ترکیه رییس این سرویس اطلاعاتی را مستشار می‌نامند و مقام مستشاری در این کشور معادل معاون نخست وزیر و بالاتر از رایزن نخست است. رییس میت در عین حال معاون نخست وزیر نیز هست و این تشکیلات اطلاعاتی امنیتی مستقیما زیر نظر نخست وزیر اداره می‌شود.
اگر چه در دوران اقتدار بی‌چون و چرای نظامیان و ژنرال‌های مقتدر ترکیه، میت نیز زیر نفوذ نظامیان بود با این وجود هزارتوی عجیب و غریب و ملی گرایانه این سازمان، هموراه اطلاعات دست اول خود را نخست در اختیار نخست وزیر می‌گذارد و بر اساس اخبار و گزارش‌هایی که در
رسانه‌های ترکیه منتشر شده، هر کدام از جبهه‌های حزبی، سیاسی، دینی و گروهی ترکیه به سهم و میزان توان و قدرت خود، دارای لابی‌های امنیتی نیز هستند و گاه از رانت‌های اطلاعاتی استفاده می‌کنند. البته برخی روزنامه نگاران ترکیه پا را از این نیز فراتر گذاشته و بر این باورند که هر کدام از سرویس‌های اطلاعاتی اسراییل، آمریکا، انگلیس و آلمان متنفذینی در سرویس میت دارند و این افراد از چنان قدرتی برخوردار هستند که به عنوان نمونه همزمان با بر سرکارآمدن هاکان فیدان، در میت مشکلاتی به وجود آمد که رسانه های ترکیه آن را به لابی متنفذین اسراییلی در این سرویس اطلاعاتی نسبت دادند.
هاکان فیدان کیست؟
دکتر هاکان فیدان رییس کنونی سرویس اطلاعاتی میت در سال 1968 در آنکارا به دینا آمده است. وی در تاریخ معاصر سیاسی ترکیه به عنوان یک نظامی – بروکرات جوان شناخته می شود که در مدت زمانی کوتاه پله های ترقی را بالا رفته و جوان ترین رییس این سرویس از آغاز تاسیس تا دوران فعلی است.
فیدان در 16 سالگی به دانشکده جنگ پیوست و به عنوان یک نظامی، با سرعتی غیرقابل مقایسه با هماوردان و رقبای خود رشد کرد و به عنوان یک افسر جوان و آینده دار درجه گرفت اما مشخص نیست که به چه دلیل در سال 2001 از ستاد فرماندهی نیروهای مسلح ترکیه استعفا داد. با این حال همزمانی تاریخ استعفای وی با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه و اردوغان، از نظر بسیاری از تحلیل گران ترکیه، نکته مهمی است که نمی توان آن را تصادفی دانست.
فیدان در سال 2001 به دانشگاه مریلند آمریکا رفته و در رشته های مدیریت و علوم سیاسی تحصیل کرد. سپس با پایان نامه “نقش سرویس های امنیت در سیاست خارجی: مقایسه سرویس های اطلاعاتی آمریکا، انگلیس و ترکیه” فوق لیسانس خود را در رشته روابط بین الملل از دانشگاه بیلکنت دریافت کرد و در همین دانشگاه در سال 2006 در رشته روابط بین الملل دکترا گرفت. عنوان تز دکترای او این است ” دیپلماسی در دوران دانش: نقش فن آوری اطلاعات در تصویب عهدنامه های بین المللی “.
رشد سریع دکتر فیدان
هاکان فیدان به محض دریافت مدرک دکترای خود ماموریت ها و مسئولیت های مهمی را در داخل و خارج از کشور به عهده گرفت که صد البته همه این ماموریت ها آشکار نشده و تنها می توان به این چند نمونه اشاره کرد: مسئولیت در قرارگاه فرماندهی نیروهای واکنش سریع ناتو در آلمان. مسئولیت در آژانس بین المللی انرژی اتمی(بسیاری از روزنامه نگارانی که در خصوص فعالیت های فیدان تحقیق کرده اند بر این باورند که وی در وین و آژانس، مطالعات و تحقیقات گسترده ای در خصوص فعالیت های هسته ای ایران انجام داده است.) فعالیت در انستیتوی بین المللی خلع سلاح در ژنو. فعالیت در مرکز تحقیقات فن آوری لندن. مشاور سیاسی، اقتصادی سفارت ترکیه در استرالیا.
ورود به نهاد نخست وزیری
هاکان فیدان در سال 2003 به عنوان رییس اداره همکاری و توسعه (وابسته به نخست وزیری) فعالیت کرده و همزمان با آن در دانشگاه های آنکارا و استانبول تدریس کرد. وی در همین دوران در برخی مذاکرات و فعالیت های دیپلماتیک خارج از کشور ترکیه ماموریت گرفت و در حوزه های اروپایی، عربی، آفریقایی و آسیای میانه فعالیت کرد. در سال 2007 فیدان عضو هیات مدیره آژانس بین المللی انرژی هسته ای و نیز عضو هیات امنای دانشگاه بین المللی احمد یسوی شد. در سال 2009 به او پست معاونت مستشار داده شد و در مقام دستیار ارشد معاون نخست وزیر، پیشنهادات گسترده ای برای تحول اداری و سازمانی نهاد نخست وزیری ترکیه ارائه داد.
در اواخر همان سال هاکان فیدان به مقام معاونت رییس سرویس اطلاعاتی میت رسید و پس از مدتی کمتر از یک سال با بازنشسته شدن امره تانر چهره شناخته شده و پیشکسوت امنیتی ترکیه، فیدان پست او را در اختیار گرفت و بسیاری از رسانه های ترکیه از این رشد و ترفیع سریع متعجب شدند و برخی از تحلیل گران با زبان طنز و کنایه نوشتند: تانر در ظرف آن مدت فقط به این منظور در میت مانده بود تا همه دکمه ها را به فیدان نشان دهد، اگر نه آماده سازی او برای در اختیار گرفتن این پست حساس از مدت ها پیش کلید خورده بود.
یکی از دلایل تعجب عمیق رسانه های ترکیه از رییس شدن هاکان فیدان در سرویس اطلاعاتی میت این بود که ده ها معاون، فرمانده نظامی کارکشته و تحلیل گران سیاسی و امنیتی ترکیه به عنوان نامزدهای این پست در نظر گرفته شده بودند و کسی فکر نمی کرد که نخست وزیر اردوغان، میت را به یک جوان 42 ساله بسپارد با این حال بعدها مشخص شد که فیدان غیر از حمایت کامل و علاقه ویژه اردوغان، از تایید حقیقی و حقوقی عبدالله گل نیز برخوردار است و 11 سال پیش از آن که این مقام را در اختیار بگیرد، در یک تِز مفصل نظریات خود را در مورد سازماندهی مجدد سرویس اطلاعاتی میت بر کاغذ آورده و در اختیار مسئولین دولت گذاشته بود و گویی به خوبی می دانست که روزی به میت خواهد رفت و بالاترین پست این سرویس را در اختیار خواهد گرفت.
هاآرتص روزنامه اسراییلی تنها دو روز پس از اعلام حکم فیدان از این موضوع خبر داد که سرویس موساد نظر مساعدی به رییس شدن فیدان دارد و بسیاری از لابی های سیاسی و امنیتی اسراییل اعلام کردند که فیدان تحت تاثیر ایران بوده و روابط نزدیکی یا فلسطینیان دارد.
فیدان و مذاکرات خارجی و داخلی
یکی از اصول مهم تز دکترای هاکان فیدان، ضرورت پررنگ کردن نقش اطلاعات و امنیت در سیاست خارجی است و دو فردی که به شدت تحت تاثیر این ایده قرار گفته اند، اردوغان و داوداوغلو بوده و به عبارتی روشن، همین تایید و پذیرش دونفره کافی است تا فیدان به یک چهره مهم در مذاکرات بین المللی ترکیه و نیز مذاکرات داخلی در گفتگو با اوجالان و سران پ.ک.ک تبدیل شود.
فیدان در کنار داوداوغلو، عمر چلیک(معاون سیاست خارجه حزب عدالت و توسعه)، فریدون سنرلی اوغلو(ازمعاونین وزارت امور خارجه) و چند چهره آکادمیک دیگر، جزء تکمیل کننده تیم سیاست خارجه ترکیه است و یکی از آخرین ماموریت های او در این حوزه، میانجی گری برای آتش بس بین حماس و اسراییل بود. فیدان بر این باور است که “اطلاعات خوب همیشه منجر به گرفتن تصمیم خوب نمی شود اما اطلاعات غلط و ناقص قطعا شکست سیاست خارجی را به دنبال می آورد.”
هاکان فیدان در حال حاضر نماینده مستقیم اردوغان در گفتگو با عبدالله اوجالان است و علاوه بر این در پایتخت نروژ نیز چندین بار با افرادی نظیر زبیر آیدار و مصطفی کاراسو از سران پ.ک.ک دیدار و مذاکره کرده است. در سال 2012 وی از سوی صدرالدین ساری کایا دادستان دارای اختیارات ویژه دادگاه جمهوری به محکمه فراخوانده شد تا در مقام مظنون و به اتهام گفتگوی سازشکارانه با تروریست ها مورد بازجویی قرار بگیرد.
این اقدام قاضی ساری کایا در ترکیه به یک بمب سیاسی و خبری و در عین حال به یک بحران امنیتی جدی تبدیل شد. اردوغان در این خصوص گفت:” فیدان خمره اسرار من است. حق ندارید او را به دادگاه ببرید. به جای او از من بازجویی کنید.” حساسیت این موضوع برای دولت به گونه ای بود که اردوغان دستور داد شبانه متنی برای اصلاح قانون نوشته شده و برای رییس مجلس ملی فرستاده شود و در مدت زمانی کمتر از 24 ساعت، این جمله در قانون گنجانده شود:” هیچ کس حق ندارد بدون اجازه و هماهنگی با شخص نخست وزیر مقامات عالیرتبه میت را به دادگاه فرابخواند.”
قانون سریعا به تصویب نهایی رسید و چند روز پس از این واقعه قاضی ساری کایا از مقام خود عزل شد و برخی روزنامه های ترکیه نیز اعلام کردند که وی از کردهای شمدین بوده و در این اقدام دارای انگیزه شخصی بوده است. البته در همان دوران این تحلیل نیز در بسیاری از رسانه های ترکیه مطرح شد که این بحران از اطاق فکر برخی تئوریسین های جماعت فتح الله گولن طراحی شده و آنان خواسته اند میزان نفوذ خود در دستگاه قضا و پلیس را به رخ دولت بکشند.
تحول و گاف در میت
هاکان فیدان در تز دکترای خود از این موضوع سخن به میان آورده که تلفیق و امتزاج رفتار اطلاعاتی و امنیتی دو سرویس انگلیس و روسیه، به نفع ترکیه نبوده و میت باید بر اساس الگوی جدیدی به نام آنگلوترک بازسازی شود. در واقع فیدان ترکیب شیوه های کاری سرویس های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس و الهام از بخش ناچیزی از تجارب روسی را، یک معجون سازمانی مفید برای چندوچون کار اطلاعات و امنیت ترکیه می داند.
یکی از تحولاتی که هاکان فیدان در میت به وجود آورد، بازکردن دروازه های میت به روی خبرنگاران و فعالان رسانه ای و توسعه دادن به پایگاه اینترنتی میت به زبان های ترکی، عربی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و روسی بود.
فیدان موضوع جاسوس – دیپلمات را به عنوان یک الگوی برتر برای گزینش نیروهای جدید در نظر گرفت و در این خصوص رایزنی‌هایی با
داوداوغلو نیز انجام داده و پیش بینی می‌شود در آینده نقش میت و مامورین امنیتی در سیاست خارجی و کل دستگاه دیپلماسی ترکیه پررنگ تر شود.
فیدان دایره استخدام نیرو برای میت را بازتر نموده و در حال حاضر بر اساس آمار رسمی اعلام شده، بودجه سالانه این سرویس 850 میلیون لیره است اما مشخص نیست که آیا میت به شیوه های مستقیم یا غیرمستقیم دست به فعالیت اقتصادی نیز می زند یا نه.
رسانه های ترکیه بر این باورند که در دوران فیدان، شیوه جمع آوری و تحلیل اطلاعات داخلی و خارجی متحول شده و یکی از حوزه هایی که سرمایه گذاری ویژه ای روی آن صورت گرفته است، اقلیم کردستان عراق و خود عراق است. آگاهی از مسائل مربوط به ترکمن ها، منازعات شیعه و سنی، رقابت های اربیل و بغداد، حوزه های مرزی، فعالیت پیدا و پنهان بعثی های قدیمی و جریانات تندرو و رادیکال و شاید از همه این ها مهم تر، فعایلت مخالفان مسلح کُرد ترکیه به نام پ.ک.ک، مجموعه حوزه های ماموریتی میت در عراق است.
زمانی که در آخرین روزهای سال 2011 میلادی در بمباران هوایی اولودره 34 تن از جوانان کُرد غیرنظامی کشته شدند، اغلب رسانه‌های ترکیه اعلام کردند که جاسوس‌های نفوذی میت در پ.ک.ک، اطلاعاتی ناقص در اختیار سرویس خود گذاشته و این اقدام، در واقع گاف میت بوده است اما میت با انتشار یک اطلاعیه رسمی اعلام کرد که این اقدام هیچ ارتباطی به سرویس مزبور ندارد. اگر چه انتشار این اطلاعیه تا حدودی رسانه‌ها و منتقدین را آرام کرد اما خود همین موضوع و غافل ماندن میت از موضوع اطلاعات داخلی و مرزی و کم آوردن در مقابل یگان‌های نظامی ترکیه، برای فیدان و مامورین او تبدیل به یک پاشنه آشیل جدید شد. در کنار این واقعه، ارتباط چند تن از مسئولین سرویس اطلاعاتی میت با ماهر اسد برادر رییس جمهور ترکیه و تحویل داده شدن چند سرهنگ فراری سوری از سوی آنان به ماهر اسد و در مقابل دریافت پول، به عنوان یک گاف بزرگ در تاریخ میت ثبت شد.
منبع: کردپرس
