یکصد سال پیش در چنین روزهایی شهر بادکوبه (باکو) توسط قوای عثمانی اشغال و به خاک و خون کشیده شد. نوری پاشا برادر انورپاشا با دستور دولت عثمانی سپاهی به نام اردوی اسلام قفقاز تشکیل داد و با ورود نیروهای آن به ماوراءقفقاز جمهور فدراتیو قفقاز جنوبی (متشکل از گرجستان، ارمنستان و تاتارهای مسلمان) فروپاشید. حزب مساوات که پیش از آن با فرقه ترک عدم مرکزیت ائتلاف کرده بود یک جمهور مستعجل خلقی به پایتختی گنجه تشکیل داد و نام آن را جمهوری خلق آذربایجان نهاد!
در این تاریخ باکو متاثر از انقلاب اکتبر روسیه در کنترل افسران ناوگان خزر و نمایندگان آس ار ها، داشناک ها و منشویک ها و شرکای کمون باکو بود.
پیشه وری در آن زمان در باکو اقامت داشت و هر دو مقطع درگیری ارمنی- تاتاری را به چشم خود دیده بود.
رحیم رئیس نیا در کتاب آخرین سنگر آزادی ( مجموعه مقالات پیشه وری در روزنامه حقیقت که اکثرا با نام امد پرویز منتشر می شد) به بخش هایی از خاطرات پراکنده وی از این رشته درگیری ها اشاره می کند. پیشه وری در بخشی از خاطراتش چنین می نویسد:
«به هر حال شعر بعد از چندین ماه محاصره سقوط کرد. حکومت به دست ترک‌ها افتاد. سربازان نوری پاشا به بهانه انتقام ترک‌های محلی که از طرف داشناک ها به قتل رسیده بودند شهر را غارت و ارامنه را قتل عام کردند. من وحشی گری داشناک ها را روز 18 مارس 1918 دیده و در آن روز عده بی شماری از مردمان بی‌گناه مخصوصا ایرانیان بی طرف را که در کاروان سرا ها سوخته و زغال شده بودند با چشم خود مشاهده کرده بودم… از دیدن جنایاتی که این مردمان بی شعور بدون علت اساسی… مرتکب شده بودند، روان انسان عاصی می شد. ولی ترک ها هم از آن ها عقب نمانده بودند… سه شبانه روز شهر با به دست سربازان داده، گفته بودند هر چه دلشان بخواهد بکنند«
سپس جریان نجات دو ارمنی از چنگال سربازان ترک را به وساطت خود باز می گوید (تاریخچه حزب عدالت).
پیشه وری پس از مدتی از وقوع حوادث اواسط سپتامبر 1918 مقاله ای تحت عنوان «مقصر کیست» که در 22 آوریل 1920 در حریت به چاپ رسید به تجزیه و تحلیل مسائل می پردازد. وی در این مقاله رهبران حزب مساوات و داشناک را مسبب اصلی درگیری های خونین پایان ناپذیر معرفی کرده است:
« این نظر که کشتار متقابل ارامنه و مسلمان [تاتارها] تا زمانی که هر دو قوم از بین نرفته اند ادامه خواهد یافت اشتباه است. زیرا که به وجود آورنده مسئله ارمنی مسلمان [تاتار] نه عموم ارامنه هستند و عموم مسلمانان که اختلافات شان تا باقی ماندن یک نفر هرگز حل نشود.
مسئله ارمنی – مسلمان موجد دارد. اگر آن از میان برداشته شود، می توان اطمینان یافت که مسئله ارمنی و مسلمان هم از بین خواهد رفت. آن موجد هم عبارت است از احزاب داشناک و مساوات. افزونده جنگ آنها هستند… فقرای کاسبه دو مملکت را است که به خاطر استقرار حاکمیت خود داشناک های مبلغ هایستان بزرگ و مساواتی های ستایشگر توران بزرگ را از میان بردارند».
