نویسنده: هانری کُربن
مترجم:سید ضیاءالدین دهشیری
انتشارات ظهوری ۱۳۸۳
کتاب «ارض ملکوت: کالبد انسان در روز رستاخیر، از ایران مزدایی تا ایران شیعی» یکی از مهم ترین آثار فلسفی در خصوص تاریخ، فرهنگ و سیر مذهب در سرزمین ایران است. هانری کُربن ایران شناس فرانسوی که حکمت و عرفان ایرانی آشنایی داشت یکی از برجسته ترین دانشمندان حوزه عرفان است. کربن سالها با علمای طراز اول شیعه از جمله علّامه طباطبایی تبریزی نشست های عرفانی متعددی داشت.
کربن معتقد است که در نتیجه تاویل عالی‌ترین صورت تغییر تمثیلات، شرخ و تفسیر و استخراج معانی روحی نفهته است. بدون تاویل نه حکمت اشراق سهرودی وجود داشت نه طور کلّی این پدیدار معنوی که مفهوم اسلام را دگرگون می‌سازد: یعنی حکمت عالیه شیعه.
کربن در جای دیگر می‌نویسد:
حکمت عالیه شیعه، عالی ترین صورت فلسفه باطنیه اسلام است و ارتقاء مذهب شیعه به مذهب رسمی و دولتی صفویان در قرن شانزدهم که موجب تشکیل روحانیّت رسمی شد، که تقریبا فقط به امور قضایی توجه داشت، حاصل عمده اش آن بود که تا به زمان ما اجرای آداب و انضباط محرمانه و سرّی را برای پیروان ایرانی حکمت شیعه شدیدتر و دقیق تر گرداند.
تئوری کتاب ارض ملکوت نوشته هانری کُربَن با یک شمایل اسرارانگیز ایرانی (بانویی بر روی سیمرغ) که بر روی پارچه ای نقش بسته است آغاز می‌شود. این که پارچه که ممکن است تاریخ آن به قرن پنجم هجری برسد بر اثر بسیاری از شرایط در کمال سلامت محفوظ مانده است. از نظر شمایل شناسی این پارچه دارای نقش سبک ساسانی است که بر روی پارچه های دوران صدر اسلام نمایان شده است. طبق یک روایت پایدار ایرانی شاهزاده شهربانو،دختر آخرین شهریار ساسانی یزدگرد سوّم همسر حضرت علی ابن علی سومین امام شیعیان شد. ایران مزدایی و ایران شیعی بدین شکل به طرز کنایه آمیزی در پرتو شمایل شناسی و جای شناسی جغرافیایی به هم پیوست.
کربن معتقد است که ایرانیان دین و آیین قدیم خود را با آیین جدید تطبیق دادند و چهره ها، اسطوره ها و سنت های قدیمی را در آئینه هنجارهای جدید شیعی از جمله اهل بیت پیامبر اعظم و معصومین مشاهده کردند. وی در بازتولید این اساطیر باستانی در ارزش های شیعی به حلول فرشته سپندارمذ که در اوستا فرشته زمین و در فلسفه اشراق سهرودی در جمع فرشتگان انواع جای داشت ، اشاره می‌کند و می‌نویسد:
«بالاتر از این هنگامی که ما در آثار سهرودی همان نام اسفندارمذ فرشته زمین و سوفیای کیش مزدا را باز می‌یابیم به سادگی خطوط مشخصه آن را باز می‌شناسیم چرا که حتی خصوصیت نمای نقش آن هم از آداب دین مزدایی به متون نو افلاطونی اسلامی سهرودی منتقل شده است. این مهین فرشته مونث زمینی برتر از فلک که مقام و امتیازی سوفیای الهی را حاصل کرده همان است که تکلیف کرده اند او را در عالم لاهوت مشاهده کنیم. یعنی حقیقت ابدی و ازلی فاطمه زهرا (ع) دختر پیغمبر (ص) بدانسان که در حکمت شیعه مورد تامل واقع گشته است… بر روی این زمین فاطمه (ع) دختر پیغمبر به همسری علی ابن ابی طالب در آمد که خود پسر عم پیغمبر است. این زوج نمونه بی نظیر تجلی مقارنه ازلی است که در عالم ابدیت هیات لاهوتی به ظهور پیوست. امام اول و فاطمه در برابر یکدیگر نسبت دو اقنول اول یا عقل و نفس را دارند. زوج فاطمه و علی تجلی و نمونه زوج ازلی و ابدی عقل- نفس در عالم خاک اند».
«آن مذهب شیعه که پنج قرن پیش صورت اسلام ایرانی است و ابتدا مرکز پرتو فشانی داشته است هنوز برای مردم غرب کاملا آشنا نست. اغلب کسانی که تسلیم کجروی های روز می‌شوند مبادی آن را به وراثت سیاسی محدود می‌کنند و با این عمل مصنفات معتبر و عظیم آن را که حاصل گفتگوهای نخستین اصحاب با ائمه (ع) تا قرن نهم میلادی بوده است از نظر دور می‌دارند. این گفتگوها گواهی بر آن است که ظهور و توسعه مذهب شیعه ذاتا شکفتن یا بهتر بگوییم احیا حکمت عالیه اسلامی است. حکمت عالیه شیعه عالی ترین صورت فلسفه باطنیه است و ارتقاء مذهب شیعه به مذهب رسمی و دولتی صفویان در قرن شانزدهم که موجب تشکیل روحانیت رسمی شد،که تقریبا فقط به امور ضایی توجه داشت، حاصل عمده اش آن بود که تا به زمان ما اجرای آداب و انضباط محرمانه و سری را برای پیروان حکمت شیعه شدیدتر و دقیق تر گرداند».
کربن در خصوص تلاش انتقال و تطبیق میراث معنوی باستان در ایران و انتقال اعتبار فرشتگان آن دوره به معصومین شیعه، هاله نور تصویر شده در شمایل و تصایر معصومین شیعه را به فره ایزدی و خورنه باستانی ارتباط می‌دهد و در جستجوی ریشه های آن به سمت و سوی فلسفه اشراق کشیده می‌شود.
