«یادگار زریران» متنی بازمانده به زبان پهلوی است و کهن‌ترین تعزیه‌نامه و نمایشنامه ایرانی به شمار می‌آید. آثار بازمانده به زبان پهلوی ساسانی را معمولا ًبه دو دسته متون دینی و غیر دینی تقسیم می‌کنند. گرچه در همه این آثار که بدان نام ادبیات پهلوی زردشتی نیز داده‌اند، هاله‌ای از باورهای دینی زرتشتی را می‌توان یافت اما چون در تعدادی از این متون مستقیما از مطالب دینی سخن به میان نمی‌آید، عنوان متون غیر دینی برای آن‌ها برگزیده شده است.
یادگار زریران، همراه آثاری همچون کارنامه اردشیر بابکان، شهرستان‌های ایران، خسرو ریدک، شگفتی‌ها و برجستگی‌های سیستان، گزارش شطرنج، سور سخن را می‌توان جزو این گروه به شمار آورد. یادگار زریران رساله کوچکی است به زبان پهلوی ساسانی، ظاهرا به نثر همراه با شعر، اثری حماسی که اصل پارتی دارد، چون در خلال آن واژگان، ترکیبات و ساختارهای زبان پارتی را می‌توان دید.
این اثر کهن‌ترین تعزیه‌نامه و نمایشنامه ایرانی به شمار می‌آید و قطعه‌ای است احتمالا از یک رشته حماسه‌های ایرانی که به همت گوسان‌های پارتی تا دوره ساسانی به طور شفاهی زنده بوده‌اند. یادگار زریران همچنین شرح جنگ ایرانیان با خیونان در دوره گشتاسب، شاه ایران و ارجاسب خداوندگار خیونان است.
از این کتاب دو ترجمه انجام شده است. یکی در سال ۱۳۷۴ به همت یحیی ماهیار نوابی، همراه با آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه از سوی انتشارات اساطیر منتشر شده است. دیگری «یادگار زریران: متنی حماسی از دوران کهن» با ترجمه دکتر ژاله آموزگار که در ۷۰ صفحه از سوی انتشارات معین منتشر شده است.
آموزگار پیشگفتاری مفصل بر این کتاب نوشته و از مهم‌ترین اطلاعاتی که در این کتاب آمده، پانویس‌ها و توضیح‌‌هایی درباه واژه‌های پهلوی است که مترجم به آن افزوده و در «انجامه» کتاب نیز اطلاعات گسترده‌تر و آگاهی‌های بیشتری درباره نام‌های مختلف در اختیار مخاطب قرار داده است.
یادگار زریران شرح جنگ ایرانیان با خیونان در دوره گشتاسب، شاه ایران و ارجاسب، خداوندگار خیونان است. در این نبرد بیست و سه تن از برادران و پسران گشتاسب، از آن جمله زریر، پاد خسرو، فرشاورد … کشته می‌شوند. بستور پسر خردسال زریر به خونخواهی پدر به میدان می‌رود و بر مرده‌ی پدر با لطیف‌ترین واژه‌ها سوگواری و نوحه سرایی می‌کند، و ناله‌های او شاه‌بیت‌های سوگنامه‌ای کهن در دل این متن حماسی می‌شود. سرانجام سپاه ایران به یاری اسفندیار، پسر گشتاسب بر خیونان پیروز می‌شوند و ارجاست را شکست خورده به دیار خود باز می‌گردانند.
زریر – برادر گشتاسب شاه – در این نبرد کشته می شود و فرزندش – بستور- به کین خواهی او برمی خیزد. شباهت‌های برخی صحنه های این اثر با مراسم تعزیه گردانی مذهبی در ایران، این اعتقاد را بارور می کند که این اثر، به نوعی، دست مایۀ تعزیه نویسان و تصویرگران حماسۀ کربلا در سده های بعد بوده است.
دقیقی این داستان را به شعر در آورده است و فردوسی سروده‌ی دقیقی را به طور کامل در شاهنامه گنجانده است. گرچه سروده‌ی دقیقی با متن پهلوی یادگار زریران مطابقت کامل ندارد ولی در بسیاری از موارد همسان‌ند.
***
در همین زمینه مقاله پژوهشی با عنوان «یادگار زریران، برگی دیگر از افتخارات ایرانیان» توسط خانم مریم خادم نوشته شده است که می‌توانید فایل آن را از اینجا ذخیره کنید
چکیده: هدف این مقاله، شناساندن حماسه ملی«یادگار زریران» است؛ به همین جهت در آن از مواردی هم چون وجه تسمیه یادگار زریران، خلاصه داستان، منشا داستان، نقش گوسانان در حفظ آن، روند به کتابت درآمدن این حماسه، وزن اشعار پهلوی و کشف بنونیست در این زمینه، نشانه های نمایشی این اثر، ذکر این داستان در منابع دیگر با توجه به شباهتها و تفاوتهای آن، دقیقی و یادگار زریران و همین طور ترجمه هایی که تا به حال از این اثر صورت گرفته، سخن رفته است.
پژوهشنامه فرهنگ و ادب پاییز و زمستان ۱۳۸۶، شماره ۵
