حکیم ابومحمد الیاس معروف به نظامی گنجوی شاعر پرآوازه ایرانی قرن ششم هجری قمری (دوازدهم میلادی) است.
مورخین با استناد به اشعار و آثار به یادگار مانده از وی، تولد او را بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۴۰ (۱۱۴۵- ۱۱۳۵ میلادی) تخمین زده‌اند.
نظامی به روایتی در روستای طاد در حوالی تفرش به دنیا آمده است. او خود در اقبالنامه در ابیاتی زادگاه خود را چنین معرفی کرده:
گرچه در بحر گنجه گمم
ولی از قهستان شهر قمم
به تفرش دهی هست تا نام او
نظامی از آنجا شده نام جو
با این حال می‌توان پذیرفت که نظامی در دوره بالندگی شعر و آثار خود در شهر گنجه می‌زیسته که در آن روزگار جزو خاک ایران محسوب می‌شده و اکنون نیز آن را باید در حوزه ایران بزرگ فرهنگی یا همان ایرانشهر تاریخی به شمار آورد. نظامی را نظر به اندیشه‌اش می‌توان یکی از پایه‌های ترویج اندیشه ایرانی و ایران‌خواهی در سده‌های پس از اسلام دانست.
در آن روزگار گنجه که در دو کرانه رود گنجه رود در شمال ایران واقع بود، کانون عمده رواج شعر و ادب فارسی محسوب می شد و شعر و شاعری با وجود شاعران بزرگ آن منطقه همچون خاقانی، فلکی شروانی و ابوالعلا گنجوی از رونق بسیار برخوردار بود. شاعران بزرگی چون مهستی و نظامی با آثار و اشعار خود موجب شده بودند که این شهر به صورت یکی از پایگاههای مهم و بزرگ شعر فارسی جلوه کند.
نظامی شاعر بلندپایه ایرانی حدود هفتاد سال در این شهر زندگی کرد و در حدود سال ۵۹۹ هجری قمری در همین شهر درگذشت.
بعدها بر سر گور وی ضریحی ساختند و خاک او زیارتگاه دوستدارنش شد. وقتی که گنجه جدید را در کنار گنجه قدیم ساختند و گنجه قدیم رو به ویرانی نهاد، مقبره نظامی در بیرون شهر جدید افتاد. اکنون در همانجا بنایی ساخته اند که از شاهکارهای معماری ایرانی است.
فلک جز عشق محرابی ندارد
جهان بی خاک عشق آبی ندارد
اگر بی عشق بودی جان عالم
که بودی زنده در دوران عالم
نظامی در خانواده ای بازرگان و متمول دیده به جهان گشود و با فراغت خاطر سالهای کودکی را صرف درس و بحث کرد و با دانشهای متداول عصر خود آشنا شد و بخش عمده ای از سالهای نوجوانی و جوانی او صرف فراگیری علوم در محضر استادان عصر و تحصیل در مدارس آن روزگار شده است.
آثار نظامی گنجوی
غیر از ابیات پراکنده ای که از دیوان نظامی باقی مانده، تمام شهرت او برا ی پنج مثنوی مشهوری است که از او به یادگار مانده و به عنوان «پنج گنج» یا «خمسه نظامی» شهرت دارد.
این پنج مجموعه داستانی عبارتند از: مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندر نامه است که اسکندر نامه خود شامل دو بخش اقبال نامه و شرف نامه است.
نظامی را می توان به دلیل روانی کلام و شیوه شاعریش از ارکان شعر فارسی به شمار آورد.
به همین دلیل همواره مورد ستایش شاعران و تذکره نویسان و محققان بعد از خود بوده است.
شیوه شاعری نظامی پس از وی مورد نظر بسیاری از شاعران و سرآمدان شعر فارسی قرار گرقته است و حتی بسیاری سعی کرده اند که مثنویهایی چون او بسرایند که از آن جمله می توان به جامی، امیر خسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، وحشی بافقی و عرفی شیرازی اشاره کرد.
توجه به حکمت، محتوای اصلی آثار نظامی گنجوی
در نظام تربیتی و آموزشی قدیم ایران، حکمت عبارت بود از فراگیری کلام و فلسفه، و نظامی از این دو بهره کافی برده بود.
تمامی آثار به یادگار مانده از نظامی خصوصاً مخزن الاسرار، اقبال نامه و مقدمه تمام مثنویهایش، نشان از حکمت دانی او دارد.
به اعتقاد بیشتر محققان و پژوهشگران آثار نظامی، اشعار به یادگار مانده از وی را نباید تنها از جنبه فنون شعر و هنر داستانسرایی بررسی کرد. چرا که او توانسته است در قالب داستان و با زبانی خاص خود تمام آرا و نظریه های مختلف حکمی را بیان کند و در واقع با بیان این آرا به ارائه و تعلیم افکار و اعتقادات خود در میان خاص و عام بپردازد.
آثار به یادگار مانده از نظامی که شامل پنج گنج و دیوان قصاید و غزلیاتش می شود در سه زمینه کلامی، اخلاقی و عرفانی قابل توجه و تأمل جدی است.
حکمتی که در آثار او می‌بینیم، همان حکمت ایرانی است که دنباله حرکت فردوسی، یا همان حکمت اشراقی است.
نظامی توانسته است در قالب مثنویها و داستانهای کوتاه و بلند خود رفتار نیک و زندگی متعالی را تعلیم دهد.
با نگاهی به اشعار نظامی می بینیم که او با به نظم کشیدن قصه های گوناگون توانسته است چگونگی رفتار انسان را در ارتباط با همنوعان خود چه در زندگی فردی و چه در جامعه و زندگی جمعی ترسیم کند و تعلیم دهد.
نظامی گنجوی، پیشرو جریان ادبی قرن ششم
نظامی را می توان از جمله پیشروان جریان ادبی قرن ششم هجری قمری (قرن دوازده میلادی) به شمار آورد.
تحولاتی که او در ساختار و زبان شعر فارسی بوجود آورده است برهیچ پژوهشگر و اندیشمندی پوشیده نیست.
از نظر زبانی آنچه بیش از هر چیز دیگر در شعر نظامی در خور اهمیت و توجه است و شعرش را غنا بخشیده، قدرت فوق العاده او در حسن انتخاب واژ ه ها و ترکیب سازی است.
واژه ها در شعر او هدفدار و براساس توانایی آنها در آراستگی ساختار زبان انتخاب شده است.
آنچه سبب گسترش و انتشار کلام نظامی در بین مردم شده، سادگی و روانی آن است و این سادگی و روانی در بین تمام منظومه های او به چشم می خورد.
نظامی در شعر و شاعری برای مضمون آفرینی و ارائه تعبیرهای بی سابقه اهمیت ویژه ای قایل است که همین امر تعمق و دقت بیشتر شاعر در جهان پیرامون را طلب می کند.
توصیفهای نظامی بسیار طبیعی، ملموس و روان است. او غالباً موضوعات مختلف را با دقت و باریک بینی فوق العاده به تصویر کشیده است. قدرت نظامی در صحنه پردازی غالباً اعجاب انگیز و مایه حیرت است.
شخصیت بخشی به پدیده های هستی و اجسام بدون روح از جمله خصوصیات زبانی و هنری نظامی است که به تصاویر شعری او نیرو و دقت بیشتری بخشیده است.
نظامی توانسته است با استفاده از تخیل غنی خود در قالب شعر به عناصر بی روح، زندگی ببخشد.
نظامی را باید برترین و در واقع سرآمد داستان پردازان غنایی زبان فارسی به شمار آورد.
به اعتقاد بیشتر پژوهشگران و نظامی پژوهان از جمله دکتر سعید حمیدیان «همچنان که فردوسی در سرودن داستانهای حماسی برترین چهره است، نظامی نیز در عرصه شعر غنایی برترین نماینده در تاریخ زبان و ادب فارسی است.»
توجه ویژه دوستداران ادبیات به آثار نظامی
غیر از شاعران و اندیشمندانی که در عصر او و یا پس از او به تقلید از مثنویهای نظامی و یا به بررسی آثارش پرداخته اند در یک دو قرن اخیر نیز درباره نظامی، پژوهشهای تحقیقی و انتقادی در اروپا و دیگر کشورهای جهان شده است و یا عده ای بخش از آثار او را به زبانهای دیگر ترجمه یا نقد کرده اند.
«ویلیام جونز» از انگلستان، «فن هامر پورگشتال»، «هلموت ریتر» و «ویلهلم باخر» از آلمان، «ایتالو پیتزی» از ایتالیا، «یوگنی ادواردویچ برتلس» از روسیه، «عبدالمنعم حسنین» و بسیار محققان و مترجمان دیگر از جمله افرادی هستند که خارج از قلمرو ایران به بررسی، نقد و ترجمه آثار نظامی پرداخته اند.
مثنویهای نظامی با وجود تفاوت در محتوا، مجموعه ای هماهنگ از اجزاء به هم پیوسته ای است که با هندسه ای متناسب و موزون در کنار هم قرار گرفته اند.
هر مثنوی با ستایش خدا و رسول و نیز علت آنکه چرا این اشعار را سروده آغاز می شود و سپس به موضوعات اصلی و هدف غایی خود می پردازد که در هر یک متفاوت است.
نگاهی به محتوای آثار نظامی
مخزن الاسرار کتابی است صرفاً اخلاقی با داستانهای موعظه آمیز که انسان محور و مدار آن است. این مثنوی، رنگ تعلیم و عرفان دارد و نظامی در این اثر خود بسیار پیچیده و مبهم سخن گفته است.
شیوه نظامی پس از مخزن الاسرار، تغییر کرد. با نگاهی به منظومه های خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندر نامه، به تفاوت اساسی زبان و شکل این منظومه ها، با مخزن الاسرار می توان پی برد و به این نتیجه رسید که او تعلیم غیر مستقیم را بر تعلیم مستقیم ترجیح داده است.
نظامی عمرش را صبورانه وقف جستجوی مدینه فاضله اش کرد و بدین وسیله توانست تصویر دنیای بهتر را در اشعار خود به خواننده آثارش ارائه دهد.
او در تمامی منظومه های خود در جستجوی جهای عاری از بی عدالتی و پریشانی و در واقع به دنبال قلمرو فضیلت و سرزمین وجدان است.
نظامی با سرودن هر یک از منظومه‌هایش، گامی به هدف یعنی ترسیم جامعه آرمانی خود نزدیکتر شده است.
او راه خود را که با استدلال و عقل یعنی داستانهای مخزن الاسرار آغاز کرده بود با عشق ادامه داد که حاصل آن دو اثر ارجمند لیلی و مجنون و خسرو و شیرین است.
نظامی پس از این دو منظومه برای نیل به هدف خود پای به عالم رؤیا می گذارد و مدتی در قالب منظومه هفت پیکر به بیان امید و آرزوهای خود می پردازد.
دنیایی که نظامی در هفت پیکر ترسیم کرده دنیایی است زنده که انسان در آن فعالیت و جنب و جوش دارد، اما همین انسان فعال برای رسیدن به کمال هیچ نقشه و آینده‌ای ندارد.
نظامی برای جستجوی ردیای کمال و یافتن کمال انسانی به دنیای اسکندر روی آورده و در منظومه اسکندرنامه تلاش کرده است که انسان را به کمال و دنیای آرمانی‌اش نزدیک کند.
اسکندرنامه داستان زندگی اسکندر مقدونی از نگاه یک شاعر ایرانی است. اسکندری که نظامی تصویر می کند با اسکندر از نگاه یوناتیان بسیار متفاوت است. اسکندر ساخته و پرداخته نظامی تنها به فکر جهانگیری و فتح و نبرد نیست، بلکه اندیشمند است با زاهدان و حکما گفت و شنود دارد، با دین آشناست و اعمال و مناسک حج را به جای می آورد. گرد جهان می گردد و از دنیا و آنچه در اوست پندی می گیرد و بالاخره به امید یافتن آب حیات به جستجو می پردازد و به قول نظامی به قلمرو فضیلت می رسد.زدر این سرزمین که در واقع همان مدینه فاضله و دنیای آرمانی نظامی است از جنگ و توطئه و دروغ و تزویر خبری نیست و قدرت همانند دیگر ثروتهای طبیعی از آن تمام مردم است و شهروندان این شهر در راستی و آرامش روزگار می گذرانند.
