تلاش ترکیه و آذربایجان برای ایجاد دالان توران ادامه دارد
زمانی‌که در تیرماه ۱۳۹۹، آغاز درگیری‌‌ها بین آذربایجان و ارمنستان، مناقشه قفقاز جنوبی در منطقه طاووس در شمال گنجه را بار دیگر به صدر اخبار جهان برد، شاید کمتر کسی گمان می‌‌کرد که دو ماه بعد جمهوری آذربایجان با آغاز یک جنگ تمام‌عیار در مدت ۴۰ روز نه‌تنها ۷ شهرستان خارج از جمهوری قره‌باغ در حدفاصل این جمهوری خودمختار تا خاک اصلی جمهوری ارمنستان را بازپس‌بگیرد، بلکه بتواند بخش جنوبی جمهوری خودمختار قره‌باغ را نیز تحت کنترل خود درآورد تا نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان در شرایطی پای مذاکره در مسکو بنشیند که شوشی نیز تحت کنترل آذربایجان درآمده و تصرف استپاناکرت مرکز جمهوری قره‌باغ هم برای آذربایجان دور از دسترس نباشد.
دو ماه بعد ابراهیم قره‌گل سردبیر سابق روزنامه ینی‌شفق، که مواضعش نزدیکی به نهادها و جناح امنیتی حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه است، مقاله‌ای نوشت و در آن از دالان زنگه‌زور و تصرف آن توسط آذربایجان و ترکیه نوشت و آن را راه توران نامید. در آن زمان کسی به این نوشته توجهی نکرد. این در‌حالی بود که ترکیه در تابستان گرم ۱۳۹۹ و در میانه بحران جهانی کرونا با انتقال تجهیزات نظامی خود به باکو در پوشش مانور مشترک ارتش جمهوری آذربایجان را آماده تهاجمی گسترده به مواضع ارامنه جدایی‌طلب در جمهوری قره‌باغ کوهستانی می‌‌کرد.
جنگ دوم قره‌باغ و تغییر موازنه قوا در قفقاز جنوبی
جنگی که بالاخره در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ با حمله نیروهای جمهوری آذربایجان به ارامنه قره‌باغ کوهستانی شروع شد. این جنگ تا نیمه ماه اکتبر نسبتا متوازن پیش رفت. اما با حمایت همه‌جانبه ترکیه و اسرائیل از آذربایجان از سویی و بی‌طرفی توأم با رضایت مسکو و تهران از سوی دیگر و همزمان با بی‌عملی غرب، از نیمه اکتبر، ابتدا رایون‌‌ها (مناطق یا شهرستان‌های هفتگانه دور جمهوری قره‌باغ کوهستانی) تا مرزهای ایران و ارمنستان به تصرف آذربایجان درآمد و سپس ارتش آذربایجان از جنوب منطقه جبرائیل وارد اراضی جمهوری قره‌باغ کوهستانی شد و هنوز هفته اول نوامبر تمام نشده بود که وارد شهر تاریخی شوشی دومین شهر بزرگ قره‌باغ شد؛ جایی که آغامحمدخان نخستین پادشاه دولت قاجار به سال ۱۷۹۷ در جریان جنگ با قوای گرجی-ارمنی مورد حمایت ارتش تزار الکساندر، اول به قتل رسید و روزگاری سیسیانوف فرمانده قوای روس در جریان جنگ‌‌های اول ایران و روسیه درباره‌‌اش گفته بود هر کس شوشی را در اختیار داشته باشد بر قفقاز حاکم خواهد بود.
۹ نوامبر ۲۰۲۰ در نهایت قرارداد ترک مخاصمه بین علی‌‌اف و پاشینیان در حضور پوتین امضا شد که شامل ۹ ماده بود.
در ماده سه قرارداد ترک مخاصمه، آذربایجان پذیرفته بود دالان لاچین با عبور از کمربندی شوشی به استپاناکرت (خان کندی) برسد و کنترل آن در اختیار ۱۹۶۰ سرباز حافظ صلح روسیه قرار گیرد تا ارمنستان بتواند آذوقه و احتیاجات ساکنان ارمنی دو سوم باقی‌مانده جمهوری قره‌باغ کوهستانی را تامین کند و راهی به استپاناکرت داشته باشد، اما آنچه منشا بحث و مناقشه‌‌های بعدی شد، ماده ۹ قرارداد ترک مخاصمه بود. آنجا که ارمنستان نیز پذیرفته بود امکان ارتباط و انتقال کالا و شهروندان جمهوری آذربایجان بین بخش‌‌های غربی و جمهوری نخجوان را بدون مانع فراهم کند.
اگرچه ارمنستان در ماده ۹ وعده ایجاد هیچ کریدوری را در استان جنوبی سیونیک خود به آذربایجان نداده و صرفا متعهد به ایجاد امکان تردد کالا و شهروندان به‌صورت بدون مانع از خاک خود شده است، اما از روز نخست امضای قرارداد ترک مخاصمه، رسانه‌‌های نزدیک به دولت در ترکیه تفسیری از آن ارائه کردند که متضمن ایجاد کریدور و واگذاری خاک ارمنستان به آذربایجان و در نتیجه تحقق ایده دالان توران بوده باشد.
اما طرف ارمنی مدعی است در ماده ۹ وعده ایجاد چنین کریدوری به آذربایجان نداده است. از سویی دولت پاشینیان نیز تحت فشار ملی‌‌گرایان ارمنی قرار دارد که دولت او را به انفعال و سازش در برابر آذربایجان-ترکیه متهم می‌‌کنند. پاشینیان در دو سال گذشته تلاش کرده با جلب حمایت ایران و روسیه در برابر خواست آذربایجان و ادبیات و مواضع الهام علی‌‌اف ایستادگی کند و حداکثر به بازگشایی راه‌‌آهن باکو-نخجوان و نخجوان-ایروان-تفلیس قناعت کند.
تابستان ۱۴۰۰ و ورود جدی ایران
تابستان سال گذشته جمهوری آذربایجان ابتدا سعی کرد با استفاده از عدم تعیین مرزهای خود با ارمنستان از زمان فروپاشی شوروی، از منطقه زنگیلان به داخل خاک ارمنستان پیش‌‌روی کند و جاده مگری-قاپان را که در مسیر خود به طول ۶ کیلومتر وارد خاک آذربایجان می‌‌شود، مسدود کند تا راه ارتباطی استراتژیک ایران به ایروان بسته شود و از این طریق ایروان که برای تامین مایحتاج خود به شدت وابسته به ایران است، تحت فشار قرار گیرد. باکو همچنین با بازداشت راننده‌‌های ایرانی در کمربندی شوشی و در مسیر دالان لاچین تلاش کرد تا ارتباط قره‌باغ کوهستانی با ایران را نیز قطع کند. با ایجاد تنش در روابط باکو-تهران و درحالی‌که به‌نظر می‌‌رسید باکو خود را آماده تصرف استان سیونیک ارمنستان که از آن به زنگه‌زور یاد می‌‌کند، می‌‌کرد، ارتش ایران با تجمیع نیروهای خود در مرز ارمنستان و برگزاری مانور نظامی این پیام را به باکو و آنکارا داد که در صورت هرگونه تلاش برای تغییر مرزهای منطقه و تصرف استان سیونیک ارمنستان که موجب قطع ارتباط ژئوپلیتیکی ایران با ارمنستان و گرجستان شود، ایران ایستادگی خواهد کرد.
اهمیت مرز ارمنستان برای ایران
در دهه خورشیدی گذشته دیپلماسی و میدان تقریبا به‌طور همزمان متوجه تنگنای ژئوپلیتیکی ایران در دسترسی به اروپا و ضرورت کاهش نیاز ایران به ترکیه برای این امر شدند. زمانی که بعد از دهه‌‌ها، تداخل منافع جدی بین ایران و ترکیه بر سر بحران سوریه پیش آمد و ایران متوجه شد باید به دنبال راه‌های جایگزین برای دسترسی به اروپا باشد.
اگر میدان به بهای خون ژنرال قاسم سلیمانی توانست راه قائم-بوکمال-لاذقیه برای دسترسی ایران به مدیترانه را باز کند، دستگاه دیپلماسی تحت هدایت محمدجواد ظریف نیز متوجه دریای سیاه شد و تلاش کرد تا کریدور ارمنستان-گرجستان-دریای سیاه-رومانی را برای صادرات کالا از ایران باز کند. دو راهی‌ای که شاید بتوان اولی را به نام قاسم سلیمانی نام‌گذاری کرد و دومی را نیز به نام محمدجواد ظریف. با این وصف، بسته شدن مرز ارمنستان با ایران به اندازه بسته شدن راه المیادین و دیرالزور و التنف برای ایران مهم است.
جنگ اوکراین و تغییر موازنه در قفقاز
۲۴ فوریه ۲۰۲۲ تنها لحظه صدور فرمان پوتین برای حمله به اوکراین نبود بلکه همچنین نقطه تغییری تاریخی در بسیاری از معادلات نظم بین‌‌الملل نیز بود. نقطه تغییری که روسیه را به بازیگری شرور در نظم بین الملل تبدیل کرد که شایسته تحریم است و استحقاقش برای تحریم نیز تا بدانجاست که حتی ادبیات و موسیقی‌‌اش را نیز می‌‌توان و باید تحریم کرد! به این ترتیب روسیه تحریم شده بیش از هر زمان دیگری برای دور زدن تحریم‌‌هایش به ترکیه و ایران نیازمند شد چراکه اولی تنگه‌‌های بسفر و داردانل را در اختیار دارد و پنجره روسیه از دریای سیاه به سوی مدیترانه است و دومی دریای عمان و اقیانوس هند و کریدور جنوب به شمال را.
کریدور جنوب به شمال از چابهار تا پترزبورگ که خواه ناخواه قطعه آستارا تا دربند آن از خاک جمهوری آذربایجان می‌گذرد و همین امر در کنار نیاز روسیه به سرباز و کاهش نیروهای حافظ صلح خود در قره‌باغ کوهستانی، دست باکو را در معادلات قفقاز جنوبی بالا آورده است. این اساس قدرت موجب شده تا دولت علی‌‌اف نیم نگاهی به تصرف بخش‌‌های باقی مانده جمهوری خودمختار قره‌باغ کوهستانی و ساقط کردن دولت استپاناکرت و تصرف لاچین و قطع ارتباط قره‌باغ کوهستانی با ارمنستان داشته باشد و حتی ادعای ارضی روی استان جنوبی سیونیک ارمنستان را نیز بیازماید. آذربایجان این منطقه را زنگه زور می‌‌نامد و به‌لحاظ تاریخی آن را متعلق به خود می‌‌پندارد.
سفر علی‌‌اف به مسکو و بویژه سفر اردوغان به سوچی در ۵ آگوست و توافق ترکیه-روسیه برای افزایش حجم تجارت بین خود و اینکه ترکیه تنها کشور عضو ناتوست که به تحریم روسیه نپیوسته و حتی واردات انرژی خود از آن کشور را نیز افزایش داده، اگر چه واکنش تهدیدآمیز وزارت دارایی امریکا را برانگیخت، اما باکو را امیدوار کرد که با ضعف روسیه در قفقاز بتواند به یک تغییر ژئوپلیتیکی بنیادین در این منطقه دست بزند. امری که یک مانع جدی دارد: ایران.
ایران صراحتا اعلام کرده و با برگزاری مانور نظامی اراده عملی خود را نیز نشان داده که به هیچ عنوان به قطع ارتباط مرزی خود با ارمنستان تن نخواهد داد. ترکیه نیز در صورت سکوت و یا حمایت مسکو از تهران نه امکان حقوقی مداخله را خواهد داشت و نه امکان فعال کردن مکانیسم‌‌های دفاعی ناتو را. و این در حالی است که حمایت ایران از ارمنستان با حمایت محور پاریس-آتن-نیکوزیا نیز مواجه خواهد شد که در سال‌‌های اخیر و با اتخاذ راهبردهای اروپاگرایانه از سوی ماکرون و رویکرد تهاجمی‌‌تر از سوی میتسوتاکیس در برابر ترکیه بهم نزدیک‌‌تر شده‌‌اند و پاریس بویژه در لیبی و مدیترانه شرقی راهبرد مهار ترکیه را در پیش گرفته است.
