تلاش برای ایجاد یک دولت بزرگ‌تر ترکیه، ایده‌ای قدیمی است. این ایده اولین بار توسط کمیته اتحاد و ترقی که در سال 1889 به‌طور مخفیانه در استانبول تأسیس شد و به‌دنبال تأسیس یک نهاد ترکی که به نام توران روی ویرانه‌های امپراطوری متزلزل عثمانی بود، شکل گرفت. پیروان ایدئولوژی تورانی معتقدند که منطقه توران شامل نواحی بین فلات ایران و دریای خزر است. برخی از طرفداران ناسیونالیسم تورانی ادعا می‌کنند که جمعیت ترک مردمی از غرب چین تا شرق اروپا را شامل می‌شوند. آنها جمعیت ترک امروز را ساکنان ترکیه، قفقاز، آسیای مرکزی و بالکان می‌دانند.
رهبران مدرن ترکیه به‌دنبال ایجاد یک دولت بزرگ‌تر ترکیه هستند. حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) که توسط پدر بنیان‌گذار ترکیه، مصطفی کمال آتاتورک تأسیس شد، رهبری این پروژه را برعهده گرفت. اخیراً، رئیس‌جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان پس از اینکه حزب عدالت و توسعه (AKP) قدرت را در سال 2002 به‌دست گرفت، حامی اصلی این ایده شد. تمرکز او بر احیای پان‌تورانیسم و آمیختن آن با نئوعثمانی‌گرایی بود؛ مفهومی که البته آتاتورک آن را کنار گذاشته بود.
گسترش دامنه دسترسی ترکیه
رهبران ترکیه سال‌ها به‌دنبال ایجاد اتحاد با سایر کشورهای مسلمان‌نشین برای گسترش دامنه نفوذ ترکیه بوده‌اند. تورگوت اوزال در دوران نخست‌وزیری خود از سال 1989 تا 1993، به‌دنبال سال‌ها تیرگی روابط ترکیه تحت رهبری حزب جمهوری‌خواه خلق، به‌دنبال بازکردن فصل جدیدی در روابط ترکیه با کشورهای عربی و مسلمان بود. در سال 1997، نجم‌الدین اربکان، نخست‌وزیر وقت ترکیه، سازمان توسعه ـ 8 برای همکاری اقتصادی را تأسیس کرد که اعضای آن شامل اندونزی، مالزی، ایران، مصر، پاکستان، بنگلادش و نیجریه بود. زمانی که حزب عدالت و توسعه قدرت را به‌دست گرفت، وزیر امور خارجه وقت ترکیه، سیاست «نبود مشکل با همسایگان» ترکیه را با هدف به‌حداقل رساندن تنش با سایر کشورهای خاورمیانه آغاز کرد.
ترکیه همچنین در حال افزایش قدرت نرم خود در قفقاز جنوبی است. مهم‌ترین موفقیت ترکیه در این خصوص در جمهوری آذربایجان بوده است که از کمک‌‌های ترکیه در جنگ دوم قره‌باغ کوهستانی علیه ارمنستان در سال 2020 بهره‌مند شد. در سال 2017، ترکیه در میانه انتشار گزارش‌ها مبنی بر برنامه‌ریزی برای تهاجم به قطر، پایگاه نظامی در این کشور ایجاد کرد و در سال 2019، نیروهای نظامی‌اش را به لیبی اعزام کرد. مداخله نظامی ترکیه، محاصره طرابلس توسط ارتش ملی لیبی مستقر در طبرق را شکست. ترکیه اخیراً یک توافق‌نامه همکاری نظامی با دولت وحدت ملی لیبی امضا کرده است و در حالی که روابط خود را با عربستان سعودی و امارات متحده عربی ترمیم کرده، برای حل اختلافات خود با مصر ابراز تمایل کرد. در آن سو، البته اختلافات ترکیه با یونان و قبرس بر سر منطقه اقتصادی انحصاری ترکیه در شرق مدیترانه تشدید شده است.
در سال 2016، رسانه‌های دولتی ترکیه نقشه جدیدی از این کشور را ارائه کردند که در چهارچوب مرزهای بین‌المللی گسترده شده است. طبق این نقشه، ترکیه تعدادی جزایر یونانی در دریای اژه و همچنین سرزمینی در شمال سوریه را در بر گرفته که از حلب تا شهرهای شمالی عراق، موصل و کرکوک امتداد دارد. انتشار این نقشه با سخن اردوغان در مورد نیاز به اصلاح توافق‌نامه لوزان در سال 1923 بود که مرزهای ترکیه مدرن را تعیین کرد، همزمان شد. اردوغان همچنین از آتاتورک به‌خاطر رهاکردن موصل و حلب انتقاد کرد.
آنکارا همچنین از مدت‌ها قبل به‌دنبال دفاع از اقلیت‌های ترک ساکن خارج ترکیه بوده است. این کشور از به‌رسمیت شناختن تصمیم فرانسه برای تقسیم سوریه در سال‌های 1920-1921 به پنج ایالت خودداری کرد و سنجاق الکساندرون را که متعاقباً به استان ختای تغییر نام داد، به‌عنوان زیرمجموعه ایالت حلب تأسیس کرد. در سال 1936، ترکیه شکایتی را به سازمان ملل ارائه کرد و مدعی شد که ساکنان ترک در ختای قربانی آزار و اذیت شده‌اند. یک ماه قبل از مرگ آتاتورک در سال 1938، فرانسوی‌ها تأسیس دولت موقت ختای را که توسط فرانسه و ترکیه اداره می‌شد، نقض مفاد معاهده استقلال فرانسه و سوریه اعلام کردند. در سال 1939، ترکیه پس از یک همه‌پرسی سؤال‌برانگیز که نشان داد اکثر ساکنان طرفدار اتحاد با جمهوری ترکیه هستند، این سرزمین را ضمیمه خاک خود کرد.
پس از درگیری‌ها در یونان در سال 1963، آنکارا از اقلیت‌های ترک در قبرس دفاع کرد. ترکیه حتی نیروی هوایی خود را مستقر کرد و تهدید به حمله کرد. اما لیندون جانسون، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده نسبت به انجام این کار هشدار داد. در سال 1974، گارد ملی قبرس کودتایی را به دستور حکومت یونان به‌عنوان بخشی از طرحی برای اتحاد قبرس با یونان ترتیب داد. ترکیه با سوءاستفاده از مشغله واشنگتن به رسوایی واترگیت، به قبرس حمله کرد و کنترل 40 درصد از این جزیره را به‌دست گرفت. بخش شمالی قبرس بعداً اعلام استقلال کرد و در سال 1983 جمهوری ترک قبرس شمالی را تأسیس کرد.
اهمیت سوریه و عراق برای ترکیه
ماه گذشته انفجاری در خیابان استقلال در قلب استانبول هشت کشته و ده‌ها زخمی برجای گذاشت. اردوغان با تأکید بر اینکه انتقام این حمله را خواهد گرفت، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) ـ که توسط ترکیه یک گروه تروریستی تلقی می‌شود ـ و نیروهای کُرد مستقر در کوبانی سوریه را مسئول این حمله دانست. کوبانی که یک نقطه مرزی استراتژیک است در سال 2014 توسط داعش تصرف شد، اما در سال 2015 با کمک ایالات متحده توسط یگان‌های مدافع خلق کُرد (YPG) که آنکارا آن را بازوی سوری پ.ک.ک می‌داند، دوباره بازپس گرفته شد.
داعش مسئول انفجار دیگری در خیابان استقلال در سال 2016 بود. جنبش عمدتاً کُرد برای یک جامعه دموکراتیک که خودگردانی دموکراتیک را در شمال و شرق سوریه ترویج می‌کند، با ادعای آنکارا مبنی بر اینکه PKK/YPG مسئول انفجار ماه گذشته هستند، مخالفت کرده است. کردها این اتهام را بهانه‌ای برای توجیه آغاز عملیات پنجه شمشیر ترکیه می‌دانند که یک کمپین نظامی بزرگ علیه اهداف کرد در عراق و سوریه است.
آنکارا عملیات پنجه شمشیر که شامل حملات هوایی و عملیات زمینی علیه مواضع کردها از حلب تا اربیل است را در 20 نوامبر آغاز کرد. اردوغان می‌گوید قصد دارد یک کمربند امنیتی در سمت مرزی سوریه به عمق 30 کیلومتر و حتی بیشتر ایجاد کند. این منطقه از دریای مدیترانه تا مرز عراق بیش از 900 کیلومتر طول دارد. این چهارمین عملیات آغازشده توسط ترکیه در سوریه از سال 2016 است. در همه عملیات‌های قبلی، ترکیه کنترل سرزمین‌های شمال سوریه را به‌دست گرفت. این خود بخشی از هدف اردوغان بود که در سال 2015 اعلام شد؛ یعنی ایجاد یک منطقه حائل در امتداد مرزهای ترکیه با سوریه. استدلال اردوغان این است که ایجاد این منطقه حائل از منافع ملی ترکیه محافظت می‌کند و به اسکان یک میلیون از سه و نیم میلیون آواره سوری ساکن ترکیه کمک می‌کند.
ایالات متحده و کشورهای مهم اروپایی از طرح اردوغان حمایت نمی‌کنند. YPG و یگان‌های حفاظت از زنان، که هر دو از سوی آنکارا به‌عنوان گروه‌های تروریستی طبقه‌بندی می‌شوند، مهم‌ترین مؤلفه‌های نیروهای دموکراتیک سوریه را تشکیل می‌دهند که ایالات متحده در مبارزه با داعش با آنها همکاری دارد. دیگر شرکت‌کنندگان در روند صلح آستانه، یعنی روسیه و ایران نیز با هرگونه عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه مخالف هستند.
اردوغان اما سعی دارد از موقعیت روبه‌رشد کشورش به‌عنوان میانجی در جنگ اوکراین برای به‌دست‌گرفتن کنترل بخش بزرگی از سوریه استفاده کند. آنکارا به توافقات جداگانه‌ای با واشنگتن و مسکو دست یافته تا نیروهای دموکراتیک کرد سوریه را از تل‌رفعت و منبج، دو شهر استراتژیک واقع در غرب فرات، و مناطقی در امتداد مرز خارج کند. این توافق‌نامه‌ها کنترل بزرگراه بین‌المللی موسوم به M4 را به ترکیه می‌داد، اما آمریکایی‌ها و روس‌ها از این توافق‌نامه سرپیچی کردند. اکنون آنها به همکاری اردوغان در مورد اوکراین نیاز دارند. ترکیه به یک رابط اصلی بین واشنگتن و مسکو تبدیل شده است و این جایگاه به‌ویژه پس از مذاکره با روسیه در مورد توافقی برای صادرات غلات اوکراین از طریق دریای سیاه، تقویت شده است. اردوغان امیدوار است که این جایگاه ترکیه، فضا را دوباره برای پذیرش عملیات پنجه شمشیر تغییر دهد.
این عملیات دارای دو بخش است: پنجه به حملات هوایی هدفمند و شمشیر به حمله زمینی اشاره دارد. ترکیه مجوز ضمنی روسیه و آمریکا را برای آغاز مرحله اول عملیات دریافت کرده است. اردوغان می‌گوید، ترکیه به‌زودی در پاسخ به عملیات بمب‌گذاری در استانبول، با نیروی زمینی و زرهی به نیروهای کرد حمله خواهد کرد. با این حال، تردید وجود دارد که ایالات متحده اجازه حمله زمینی علیه نیروهای کرد را بدهد.
بشار اسد کنترل بخش‌هایی از شمال سوریه را به نیروهای کرد (YPG) واگذار کرد. اسد کردها را متحدان دولت خود می‌دانست. سوریه رهبر پ.ک.ک را برای مدت بیست سال و در طول دوره‌ای پرتنش در روابط ترکیه و سوریه، در دمشق پناه داد. کردها با شروع جنگ داخلی احساس قدرت کردند و رؤیای آنها برای ایجاد کردستانی در سوریه بر اساس الگوی کردستان عراق تقویت شد. موضع رسمی ترکیه این است که جدایی‌طلبان کُرد در کردستان عراق جهت‌گیری سیاسی کردهای سوریه را تعیین می‌کنند. بیش از بیست پایگاه نظامی ترکیه در شمال عراق، عمدتاً در بعشیقه نزدیک موصل، دومین شهر بزرگ این کشور پس از بغداد، واقع شده‌اند. ترکیه همچنین با وجود اعتراضات دولت عراق، استقرار خود را در منطقه متینا در استان دهوک تقویت می‌کند تا به مرکز عملیات آنکارا علیه پ.ک.ک تبدیل شود. وزیر کشور ترکیه گفته است، کشورش در عراق نیز مانند سوریه عمل خواهد کرد و مناطق جدیدی را در شمال این کشور تحت کنترل خواهد گرفت.
ادامه اعلام مواضع
اردوغان در سال 2020 اعلام کرد که بازگشایی مسجد ایاصوفیه در استانبول، قدرت مردم ترکیه را در اذهان تداعی می‌کند و این قدرت نماد ظهور دوباره ترکیه و شکستن غُل و زنجیرهایی است که بر پایش نهاده شده. اردوغان وعده داد که این حرکت را تا رسیدن ترکیه به مقصد ادامه خواهد داد. وی همچنین گفت، تا سال 2023 که این کشور صدمین سالگرد تأسیس خود را جشن می‌گیرد، ترکیه یک کشور قوی، مستقل و آباد خواهد بود. اما انتظارات او با توجه به بحران اقتصادی، ضعف ساختاری و سقوط ارزش لیر ترکیه غیرواقعی به‌نظر می‌رسد.
محبوبیت اردوغان در حال کاهش است؛ زیرا مردم ترکیه درگیر معاش روزمره خود هستند، بنابراین اقدامات اردوغان در خارج از مرزها لزوماً نمی‌تواند به محبوبیت او در داخل بیفزاید. اگرچه جنگ در اوکراین اهمیت ترکیه را برای ناتو افزایش داد، اما اگر اردوغان دیگر متحدان منطقه‌ای خود را تهدید کند، ایالات متحده ممکن است به فکر مهار ترکیه بیفتد. با این حال، برنامه‌های اردوغان برای ایجاد ترکیه بزرگ، هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
منبع:هم‌میهن
