مقامهای نظامی قره باغ کوهستانی و جمهوری آذربایجان روایتهای متفاوتی از این درگیری دارند و متقابلا یکدیگر را به آغاز مناقشه متهم کردهاند. وزارت دفاع آذربایجان اعلام کرده است که نیروهای ارمنی در ساعات اولیه روز شنبه تلاش گستردهای کردند تا به مواضع تحت کنترل جمهوری آذربایجان رخنه کنند و درگیریهای سنگینی در محور خجاوند (به ارمنی: مارتونی) ـ فضولی رخ داد و سپس ارامنه با توپخانه سنگین منطقه درگیری را هدف قرار دادند. در این اطلاعیه وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، ارامنه را به ۱۱۷ مورد نقض آتشبس در یک روز در منطقه قرهباغ متهم کرد و اعلام نمود که یک پهپاد و یک پست نگهبانی قره باغیها را نابود کرده است. شایان ذکر است که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در دو هفته اخیر گزارش هایی درباره شناسایی و انهدام چند گروه تجسسی وابسته به نیروهای نظامی ارامنه قره باغ در خط مقدم جبهه خبر داده بود.(2)
اما جمهوری ارمنستان به عنوان نماینده رسمی جدایی طلبان قره باغ در مذاکرات بین المللی، حمله به مواضع جمهوری آذربایجان را تکذیب کرده و اعلام کرد که ارامنه، آتش بس را رعایت میکنند و از جمهوری آذربایجان میخواهد که از اقدام در جهت وخیم کردن اوضاع خودداری کند.(3) همچنین وزارت دفاع جمهوری خودخوانده قرهباغ کوهستانی (به ارمنی: آرتساخ) هم جمهوری آذربایجان را به انتشار اطلاعات کذب درباره درگیریهای بامداد شنبه متهم کرده است. به گفته مقامهای قره باغ نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان از از دو مسیر در اطراف خوجاوند (به ارمنی: مارتونی) آغاز به حمله کردند اما با متحمل شدن تلفات سنگین ناچار به عقب نشینی شدهاند. آنها در بیانیهای اعلام کردند که در این برخورد، نیروهای ارمنی هیچ تلفاتی را متحمل نشدند و این نظامیان جمهوری آذربایجان بودند که کشته شدند و حتی اجسادشان را نیز باقی گذاشتند.(4)
به هر حال ممکن است درگیریهای اخیر بی ارتباط با همه پرسی در جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی در هفته گذشته در روز 2 اسفند (۲۰ فوریه) نباشد که مردم ساکن قره باغ، به تغییرِ نظام حکومتی و نام کشور خود رأی مثبت دادند. کمیتۀ مرکزی انتخابات اعلام کرد که 87.6 درصد از شرکت کنندگان در همه پرسی، به طرح قانون اساسی جدید رأی مثبت دادند. در قانون اساسی جدید، نظام حکومتی کشور از پارلمانی به ریاست جمهوری تغییر می یابد و نام کشور، از جمهوری قره باغ کوهستانی، به جمهوری آرتساخ تغییر می یابد.(5)
روسای آمریکایی، روسی و فرانسوی گروه مینسک نیز در بیانیه ای، درگیری های نظامی شدید روز شنبه میان نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و قره باغ در خط مقدم و تلفات جانی ناشی از این درگیری ها را مورد اشاره قرار دادند و از این درگیری ها تنها ابراز نگرانی کردند. روسای این گروه طرفین مناقشه را به پرهیز استفاده از سلاح های سنگین و عقب کشیدن این سلاح ها از خط مقدم جبهه دعوت کردند. (6) به هر حال تا کنون میانجیگری بین المللی گروه مینسک به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل مسالمت آمیز این مناقشه به نتیجه ای ملموس نرسیده و تنها به اعلام تاسف و بیانیههای سیاسی پرداخته است.
پیشینه مناقشه و بررسی نقش ایران
از سال ۱۹۸۸ و زمانی که قرهباغ کوهستانی، با جمعیت ارمنی و به عنوان بخشی خودمختار از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان در اتحاد جماهیر شوروی اعلام کرد که قصد خروج از این جمهوری سوسیالیستی دارد، میان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان بر سر این منطقه تنش به وجود آمد. جمهوری خودمختار سوسیالیستی قره باغ کوهستانی در سال ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد، اما این اقدام به شکلگیری جنگی سه ساله و اخراج هزاران آذربایجانی ساکن این منطقه و ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان منجر شد. هرچند با مداخله روسیه، این جنگ در ماه می سال 1994 به یک آتشبس منتهی شد، اما درگیری هرگز به معنای واقعی متوقف نشده و طرفین هر از چند گاهی وارد درگیریهای مقطعی نظامی میشوند.(7)
این مناقشه بگونه ای حساس و دارای پیامدهای منفی منطقه ای است که شورای امنیت سازمان ملل تاکنون با صدور چهار قطعنامه از تشدید دشمنی ها ابراز نگرانی کرده و خواستار صلح پایدار در این منطقه شده است. قره باغ از طرف جامعه جهانی بخشی از خاک جمهوری آذربایجان شناخته میشود، اما تحت کنترل ارمنیهای ساکن این منطقه است. مهمترین درگیری بعد از آتش بس 1994، در آپریل سال گذشته رخ داد که درنبرد بین دو طرف بیش از ۷۵ نظامی کشته شدند.(8) اگر تلاشهای ایران (به عنوان تنها کشور هم مرز با مناقشه) در حل این بحران نظامی در سالهای ابتدایی فروپاشی شوروی و حتی در آپریل 2016 (در رامسر و باکو) نبود، بدون تردید تلفات غیرنظامی آن بیشتر میشد.
ایران با سیاست حفظ و توسعه روابط برابر با طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست عدم جانبداری، دارای مهمترین دستاورد و جایگاه در میان سایر بازیگران منطقه میباشد. ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل نیز در پیشگیری از بروز مجدد عملیات جنگی در منطقه مناقشه سهم خود را ایفا می کند. ایران با این منطقه مشترکات فرهنگی، مذهبی و زبانی دارد و به نوعی بخشی از تمدن ایرانی ـ اسلامی محسوب می شود، لذا تهران همواره با حساسیت به این منطقه نگریسته و نگران تبعات آن بر همسایگانش بوده است.
نخستین میانجیگری مستمر میان طرفین درگیر در ماه می 1992 در تهران شکل گرفت که به بیانیه 7 می تهران معروف شد. ولی متاسفانه با کارشکنی روسها با تحریک ارامنه قره باغ، این اقدام ایران به شکست انجامید. حتی تهران پس از انعقاد آتش بس در ماه می سال 1994 سعی کرد با مشخص کردن هر چه دقیق تر منافع خود، در روند حل و فصل اوضاع سهمی ایفا کند. ایران تا سال 1997 در این زمینه بسیار فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه و طرفین درگیری تعامل می کرد. بعد از آنکه در داخل سازمان امنیت و همکاری اروپا نهاد رؤسای گروه مینسک با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه ایجاد شد، ابعاد فعالیت تهران در این زمینه تا حدود زیادی کاهش یافت. با این وجود در سال 2010، ایران میانجیگری خود را به جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیشنهاد کرد. بدون تردید، نو نگاه و روش موجود بدون اشکال نبود و تمامی بازیگران را شامل نمیشد ولی این ابتکار دیپلماتیک حداقل نشان دهنده علاقه تهران برای حل مناقشه بدون جانبداری از طرفین بود. اوج فعالیتهای کشورمان در مناقشه آپریل (2 تا 5 ماه آپریل 2016) سال گذشته شکل گرفت که رایزنیهای وزیرامورخارجه ایران با همپایان آذربایجانی و ترکیهای در رامسر به تماس تلفنی میان وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان کشیده شد و سپس پس از ساعاتی به آتش بس انجامید. سفر از پیش تعیین شده ظریف و لاوروف به باکو بعد از دو روز در 7 آپریل نیز به پایدار شدن آتش بس کمک کرد. فعالیتهای رئیس جمهور و وزیر دفاع ایران نیز در روند چند روزه مناقشه (2ـ5 آپریل) تا آتش بس کامل بی تاثیر نبود.(9) به هر حال هر گونه بحث درباره استقرار احتمالی آینده نیروهای حافظ صلح در منطقه مناقشه (سند مادرید) چه در بعد ترکیب این نیروها و چه در بعد اختیارات آنها در نزدیکی مرزهای رسمی کشورمان، باید با توجه به نقطه نظر ایران صورت بگیرد. در حادثه اخیر نیز سخنگوی وزارت خارجه ایران طرفین درگیر را به آرامش فراخواند و از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای مساعدت و همکاری با طرفین برای استقرار آرامش و امنیت در این منطقه خبر داد.(10) با اینکه میتوانست تکاپوهای دیپلماتیک ایران بیشتر از این باشد و سفرای کشورمان در دو شهر باکو و ایروان نقش بیشتری ایفا کنند.
(1) مراجعه کنید به:
http://www.irna.ir/fa/News/82443129/
(2) مراجعه کنید به:
http://mod.gov.az/en/news-791/
(3) مراجه کنید به:
http://www.mil.am/en/
(4) مراجعه کنید به:
https://artsakhpress.am/eng/
(5) جهت اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به مقاله ولی کوزه گر کالجی در ایراس:
http://www.iras.ir/fa/doc/note/3052
(6) مراجعه کنید به:
http://www.irna.ir/fa/News/82445462/
(7) مراجعه کنید به:
http://tanincenter.com/content/481
(8) مراجعه کنید به:
(9) مراجعه کنید به:
http://www.khabaronline.ir/detail/568527/World/diplomacy
(10)مراجعه کنید به:
http://mfa.ir/?siteid=1&fkeyid=&siteid=139&pageid=176&newsview=442199
پژوهشگر ارشد مطالعات اروپای شرقی دانشگاه ورشو