در سدههای اخیر و به دنبال فراگیرشدن زبان آذربایجانی(ترکی آذری) در میان اهالی آذربایجان گستره زبان تاتی رفته رفته کاهش پیدا کرد و این زبان رو به خاموشی نهاد؛ با این وجود اکنون نیز نشانههایی از زبان تاتی در اقصی نقاط آذربایجان و به خصوص در زبان ترکی آذری اهالی این سرزمین شنیده میشود که این به علت جایگاه تاریخی زبان تاتی در آذربایجان به عنوان زبان مادری و زبان اصلی و باستانی این سرزمین است. امروزه زبان تاتی به مناطقی در استانهای اردبیل، قزوین و بخشهای از استانهای زنجان و گیلان محدود شده است. تا دهههای گذشته زبان تاتی علاوه بر نواحی ذکر شده در منطقه ارسباران در شمال استان آذربایجانشرقی در روستاهایی به طور پراکنده مورد استفاده قرار میگرفت. ولی متاسفانه روند خاموشی زبان تاتی در این منطقه نیز ادامه پیدا کرد و شوربختانه آن فاجعهای که در سرتاسر آذربایجان رخ داده بود در ارسباران نیز اتفاق افتاد و زبان باستانی آذربایجان در روستاهای ارسباران یکی پس از دیگری خاموش شد و جای خود را به زبان جدیدی داد. تا امروز تنها در یکی از روستاهای منطقه ارسباران شاهد رواج زبان تاتی میان عموم اهالی بوده ایم. روند خاموشی زبان تاتی چنان با سرعت ادامه دارد که سازمان آموزشی ، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) این زبان را در فهرست زبانهای ایرانی در معرض خطر قرار داده است.
در بسیاری از روستاهای منطقه ارسباران و قراداغ همچنان تعداد معدودی از کهنسالان به عنوان واپسین گویشوران زبان تاتی زندگی میکنند اما طولی نخواهد کشید که زبان تاتی به طور کامل در این روستاها نیز فراموش شده و به خاطرهها خواهد پیوست. از جمله این روستاها میتوان به چایکندی، خوینرود، ارزین و بسیاری دیگر اشاره کرد که اهالی این روستاها به عنوان نخستین نسلهای ترک زبان به حساب میآیند و صرفا خاطراتی مبهم از زبان تاتی در ذهنشان نقش بسته است؛ اما همانطور که گفته شد در یکی از روستاهای این منطقه، زبان تاتی همچنان به عنوان زبان عمومی در میان اهالی روستا زنده و پویاست.
روستای کرینگان از توابع شهرستان ورزقان در شمال استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این روستا در مجموع چیزی حدود 250 خانوار جمعیت دارد که اغلب آنان به علت فقدان بسیاری از ابتداییترین امکانات و ملزومات زندگی در کنار گسترش راههای ارتباطی و سهولت کوچ به شهرهای بزرگتر و بهرهمندی از امکانات مناسب شهری ، روستای خود را رها کرده و به شهرهای ارومیه و تبریز (و به میزان کمتر به تهران و کرج) مهاجرت کردهاند ولی همچنان زبان تاتی به عنوان زبان مادری در میان آنان رواج دارد. جمعیت ثابت کرینگان(در فصول سرد) حدود 15 خانوار است اما در فصول گرم و با آغاز فعالیتهای اقتصادی روستایی، بسیاری از کرینگانیهای ارومیه و تبریز به روستای آبا و اجدادی خود باز میگردند و بار دیگر نغمههای تاتی در کوههای سر به فلک کشیده و جنگلهای بکر و دست نخورده ارسباران طنین انداز میشود. اهالی روستای کرینگان بیشتر به زنبورداری و دامداری و به صورت محدودتر به زراعت میپردازند و در شهرهای ارومیه و تبریز بیشتر به مشاغل خدماتی و شغل آزاد مشغول هستند. در این میان تعدادی از کرینگانیها در مشاغل دولتی فعال هستند و به سمتهای مهم مدیریتی و مقامات بالای اداری نیز دست یافتهاند. نسلهای جدید تاتهای کرینگان با بهرهمندی از امکانات شهری بیشتر از تحصیلات عالی برخوردار هستند و این نویدبخش روزهایی بهتر برای روستای کرینگان و اهالی آن است. در میان اهالی کرینگان علاقهمندان به فعالیتهای فرهنگی و ادبی نیز حضور دارند که به زبان تاتی آثار ارزشمندی را از خود به جای گذاشتهاند ، با توجه به جایگاه زبان تاتی کرینگان به عنوان میراث ملی ایرانیان، حمایت همه جانبه مسئولان فرهنگی و متولیان امر در زمینه حمایت از این فعالان فرهنگی و جهت معرفی مناسب و شایسته آثار آنان ضروری است. زبان تاتی مردمان کرینگان که یادگار زبان باستانی آذربایجان بوده و میراث اجدادی اهالی این سرزمین به حساب میآید در اوایل تابستان سال1390 به عنوان میراث ناملموس فرهنگی و معنوی ایرانیان به ثبت ملی رسیده است.
تراب محمدی، رییس ستاد ثبت آثار تاریخی استان آذربایجانشرقی در پی ثبت ملی زبان تاتیِ کرینگان در مصاحبهای با خبرگزاری مهر به نکاتی در ارتباط با اهمیت تاریخی زبان تاتی و دلایل بقای آن تا امروز و ضرورت حفظ و تقویت آن اشاره کرد. در بخشهایی از این مصاحبه چنین آمده است: «زبان تاتی بنا به پژوهشهای زبانشناسان، زبان باستانی آذربایجان است که با فراز و نشیبهای فراوان در برخی از نقاط دور افتاده آذربایجان همچنان به حیات خود ادامه میدهد. در حال حاضر مردم روستای کرینگان به این زبان گفت وگو میکنند که به نظر میرسد راز ماندگاری آن عدم ارتباط با مناطق اطراف و راه نیافتن وسایل ارتباطی به روستاست. با توجه به مطالعات مردمشناسی انجام شده، عناصر فرهنگی گوناگونی که در این روستا وجود دارند تفاوت چندانی با روستاهای ترک زبان نداشته و تنها زبان است که مردمان این آبادی را از مردم روستاهای پیرامون متمایز میکند. در آذربایجانشرقی علاوه بر کرینگان در روستای گلین قیه نیز با اندکی تفاوت این زبان تا پنج شش دهه قبل رواج داشته ولی امروزه یکی دونفر پیرمرد 70 ساله آن را بلد هستند که با مرگ این دو نفر زبان گلین قیهای هم از دنیا خواهد رفت. زبان تاتی یکی از داشته های فرهنگی و میراث معنوی مردم منطقه است و با ثبت این اثر در فهرست آثار معنوی، مردم تات زبان روستای کرینگان بیش از پیش نسبت به حفظ آن خواهند کوشید». محمدی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تاثیر ثبت ملی زبان تاتی کرینگان در بقای این زبان گفت: «تاتی روستای کرینگانِ ورزقان با ثبت ملی جاودانه شد». وی در ارتباط با لزوم تلاشها جهت حفظ زبان تاتی اظهار داشت: «لازم است برای گردآوری و مطالعات زبان شناختی عجله کرد». حال سوال اینجاست که مسئولان فرهنگی آذربایجان چه اقداماتی جهت احیا و حراست از این میراث فرهنگی ارزشمند انجام دادهاند و آیا ثبت ملی زبان تاتی کرینگان به تنهایی مانع از ادامه روند خاموشی زبان باستانی آذربایجان خواهد بود؟
هرچند مهاجرت کرینگانیها به ارومیه و تبریز و افزایش ارتباط با مناطق اطراف خطر دگرگشت زبان آنان و خاموشی زبان تاتی را تشدید میکند، اما این امر برای مسئولان و متولیان فرهنگی آذربایجان، این فرصت را فراهم میسازد تا از حضور تات زبانان در شهرهای خود به عنوان یک فرصت ایده آل جهت انجام یکی از مهمترین خدمات فرهنگی استفاده کنند و تمام تلاش خود را در راستای احیا و تقویت و حفظ زبان باستانی مردم آذربایجان مصروف دارند. اکنون که به خواست مدیران و مسئولان دولتی بحث تدریس زبانهای گوناگونِ رایج در آذربایجان در مدارس و دانشگاههای تبریز و ارومیه مطرح شده است و با تاکید و تکاپوی همین مسئولان زبان ترکی آذری در شهرهای ارومیه و تبریز و اردبیل در دانشگاهها تدریس میشود، آیا سزاوار نیست زبان تاتی به عنوان زبان باستانی و اصیل آذربایجان و به عنوان میراث ناملموس ملی در اولویت تدریس قرار داشته باشد؟
چنانچه اشاره شد بر اساس آمار و اطلاعات یونسکو، زبان تاتی به طور جدی در معرض خطر خاموشی قرار دارد ، به این ترتیب اگر هدف از طرح تدریس زبانهای محلی خدمت به فرهنگ و هویت منطقه است چه خدمتی بالاتر از تدریس زبان تاتی به عنوان زبان مادری و باستانی آذربایجان که بر خلاف دیگر زبانهای رایج در این سرزمین به طور جدی در معرض خطر خاموشی قرار دارد و رسیدگی به آن از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است؟
بر اساس فصل سوم از قانون کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس (مصوب 22آذر1384 مجلس شورای اسلامی) دولت موظف است تا اقدامات گستردهای را جهت تضمین حراست از میراث فرهنگی ناملموس اتخاذ کند. بر اساس بند سوم از ماده دوم این قانون دولت و به طور خاص متولیان و مسئولان فرهنگی آذربایجان، که زبان تاتی به عنوان زبان باستانی این خطه به ثبت ملی رسیده است ، موظف هستند تا اقداماتی با هدف تضمین دوام میراث فرهنگی ناملموس از جمله شناسایی ، مستند سازی، تحقیق، حفظ، حمایت، ترویج، ارتقا، انتقال به ویژه از طریق آموزش رسمی و غیر رسمی و نیز احیای جنبههای مختلف این میراث انجام دهند. علاوه بر تدریس زبان تاتی در سرتاسر آذربایجان، از جمله اقدامات ضروری دیگری که باید هرچه زودتر جهت حفاظت و تقویت این زبان انجام شود میتوان به اختصاص بخشی از شبکههای استانی سیما به زبان تاتی، انتشار بخشی از مطبوعات محلی به این زبان باستانی، برگزاری کلاسهای آموزشی جهت آشنایی هرچه بیشتر شهروندان با تاریخ و و هویت آذربایجان، اجرای برنامههای هنری مانند موسیقی و تئاتر به زبان تاتی، برگزاری سمینارهای علمی با محوریت زبان تاتی و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. امید میرود مسئولان فرهنگی آذربایجان با درک شرایط حساس و تاریخی زبان تاتی و با توجه به قوانین موجود برای حفظ و حراست از این میراث ناملموس فرهنگی و معنوی کشور، همه تلاش خود را جهت حمایت از زبان تاتی صرف کرده و مانع از خاموشی زبان باستانی آذربایجان شوند.
