در زمان مادها، به سبب آنکه آن شاخه زبانی در سرزمین ماد کوچک رواج داشت، بهنام «زبان مادی» و در زمان حکومت 500ساله اشکانیان به پارتی، پرثوی و پهلوی نیز نامور بودهاند و در نهایت در دوره اسلامی به تدریج آذری خوانده شد. از سده پنجم هجری قمری که پای اقوام اورال و آلتای و شمال چین به ماوراءالنهر و سپس به ایران کنونی باز شد و مهجمان اغوز، سلجوق، مغول و… حکومتهای ایرانی را برانداختند و بر کشور ایران چیره شدند، شماری از ایالات و طوایف ترک به سوی آذربایجان مهاجرت کردند و در آن دیار پرنعمت اقامت گزیدند و زبانشان که از پشتوانه حکومتی برخوردار بود، به تدریج گسترش یافت. در آن دوره مهاجران، مردمان بومی را «تات» یعنی تبعه و زیردست و زبانشان را تاتی مینامیدند.
در سرزمینی که زبان اهالی آن مادی یا پهلوی یا آذری خوانده شده است، اقوام مختلفی ساکن بودند که امروزه بزرگترینشان را به نامهای تالش، تات و کرد میشناسیم. اگر به زمانهای دور نگاه کنیم، در مییابیم که کردها و تالشان در ناحیه سهند با یکدیگر همسایه بودهاند. دادههای باستانشناسی و اشراکهای ژرف زبانی و فرهنگی بین کردها و تالشان این موضوع را به اثبات میرساند؛به عبارتی دیگر اگر کردها در آذربایجان غربی و تاتها در آذربایجان شرقی تا کرانههای جنوب غربی دریای کاسپین، از جمله اقوام و طوایف بومی و اصلی آذربایجان خوانده شوند، گفتن چنین موضوعی که زبان تمام آنها ایرانی و همخانواده پارسی بوده است، سخن ناروایی نیست.
در اثبات آنچه آمد، از اسناد و منابع بیشماری میتوان یاد کرد که در همهجای ایران و جهان در درسترس همگان است. به سبب آنکه چارچوب اینگفتار اجازه پرداخت به آن اسناد و منابع را نمیدهد با آوردن چند مستند این مقال کوتاه را به پایان میبرم.به شهادت جغرافینویسان و دانشمندانی چون یاقوت، مسعودی، ابنحوقل، مقدسی و ابنندیم، زبان دیرین مردم آذربایجان،پهلوی یا فارسی بوده است و از نوشتههای این دانشمندان بر میآید که با هر خوانشی زبان آذری شعبهای از زبانهای ایرانی بوده است. نوشتههای حمدا… مستوفی، خاصه نزهتالقلوب نیز موید این است که زبان عمومی مردم آذربایجان پهلوی و ایرانی بوده است. (دکتر منوچهر مرتضوی، کتاب زبان دیرین مردم آذربایجان، صفحه49). زبان آذری نام یکی از زبانهای ایرانی است که در آذربایجان و تا پیش از گسترش زبان کنونی ترکی به آن تکلم میشده است. ایرانی بودن زبان آذری و نیز سخن گفتن به آن زبان در منطقه آذربایجان در نخستین سدههای اسلامی در منابع متعدد همان دوره تصریح و تصدیق شده است. (احسان یاشار شاطر، دانشنامه ایران و اسلام، جلد نخست).اینکه همه هم داستانند و در واقع جای هیچگونه تردید جدی وجود ندارد که پیش از ورود ترکان، مردم آذربایجان نیز مانند مردم سایر مناطق ایران، به یکی از زبانهای ایرانی گفتوگو میکردند. (هتیتگ، زبان کهن آذربایجان: سایه های شکار شده بهمن سرکاراتی، صفحات 315 و 316).کهنترین منبعی که از زبان آذری بهعنوان یکی از زبانهای ایرانی یاد کرده، ابنمقفع است که سخن وی در کتاب الفهرست نوشته ابنندیم نقل شده است. به گفته ابنمقفع، زبان آذربایجان، پهلوی(الفهلویه) بوده که منسوب به پله(فهله) است؛ یعنی سرزمینی که شامل ری، اصفهان، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان بوده است. همین گفته را حمزه اصفهانی منقول در یاقوت حموی و خوارزمی نیز نقل کردهاند.