نود سال از چاپ پژوهش احمد کسروی در خصوص تاریخچه زبان محلی آذربایجان که در قالب یک کتابچه 50 صفحه ای در سال 1304 منتشرشد، می‌گذرد. این اثر با تمام ضعفها و قوت‌ها یکی از موثرترین کتاب‌ها در حیطه زبان محلی آذربایجان بود که تا سالها بعد تلاش و کوشش فکری نویسندگان و اندیشمندان این خطه را به خود اختصاص داد.
به گزارش وب سایت خبری- تحلیلی «آذریها» پژوهش کسروی پس از انتشار، با پذیرش بزرگی در سطح داخلی و بین المللی روبرو شد. هنینگ ایران شناس آلمانی از این اثر استفاده و بهره زیادی برد و دایره المعارف جهان اسلام مدخل خود را بر اساس این پژوهش ، آثار و نتایج آن تغییر داد.
پژوهشگران و نویسندگان عمدتا آذربایجانی در این نود سال نزدیک به 15 کتاب و دهها مقاله در این خصوص نوشته اند ،که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد. بحث برانگیز بودن این اثر خود نشان از جدیت آن دارد و قبول چنین پژوهشی در جامعه روشنفکری آذربایجان به ویژه تبریز نشانگر عمق و تاثیر گذاری آن است.
البته نقدهای جدی بر اندیشه‌های کسروی در غیر از حوزه تاریخ وارد است. کسروی شخصیت جنجالی بود که در مسائلی مانند ادبیات فارسی، فرهنگستان زبان فارسی، سیاست و دین دیدگاههای عمدتا غیرقابل پذیرشی را مطرح می‌کرد. اما در حیطه تاریخ به ویژه تاریخ مشروطه و تاریخ هژده ساله آذربایجان از دقت بالایی در بیان رویدادها و جزئیات آن برخوردار است. رساله زبان آذری که پژوهشی تاریخی است از این قاعده پیروی میکند. دیدگاههای امام خمینی (ره) در خصوص سبک تاریخ نگاری کسروی با وجود انتقاد به سایر دیدگاههای مجموعا مثبت است. از نظر امام (ره) : «کسروی نویسنده خوبی بود، اما دچار غرور شد» و در ادامه میگوید: « قرآن را قبول داشت اما ادعیه را رد می‌کرد». و در جای دیگر بر اهمیت آثار « تاریخی» وی تاکید میکند.
پس از انتشار این رساله، آثار و کتاب‌های زیادی در امتداد پژوهش کسروی از سوی نویسندگان تبریزی و آذری منتشر شد. تهیه سیاهه‌ای از این آثار کار آسانی نیست اما شناخته ترین کتاب‌ها عبارت اند:
1- زبان آذری و وحدت ملی ایران/ ناصح ناطق
2- آذری یا زبان باستان آذربایجان/ علامه محمد قزوینی
3- زبان دیرین آذربایجان/ منوچهر مرتضوری
4- آذریگان، آگاهی‌هایی درباره گویش آذری/ صادیق کیا
5- آذری، گویش دیرین مردم آذربایجان / رحیم رضازاده ملک
6- آذربایجان و آران/ عنایت الله رضا
7- زبان ما و همسایگان، ملاحظاتی درباره زبان کهن آذربایجان/ محمد علی ریاحی خویی
8- زبان فارسی در آذربایجان/ ایرج افشار
9- تاتی و هرزنی دو لهجه از زبان باستانی آذربایجان/ عبدالعلی کارنگ
10-مطالعاتی درباره تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان/ فیروز منصوری
11-تاریخ زبان آذری در آذربایجان/ حسین نوین
12-آذربایجان تُرک نیست، ترک زبان است/ کیامهر فیروزی
13-فرهنگ واژگان آذری/ فیروز منصوری
14-آتورپاتگان، آذربایجان و نهضت ادبی/ جمال الدین فقیه
15-اقرار علی اف/ تاریخ آتروپاتن
این رساله کسروی تاثیر مستقیمی بر تفکر ملیون، دیپلمات‌ها، نویسندگان و روشنفکران بزرگ آذری داشت. از آن جمله می‌توان به صادق رضازاده شفق و عباس زریاب خوبی و کاظم آذری اشاره کرد.
تا اواسط دهه 1370 خورشیدی نظریات کسروی در تبریز و آذربایجان حاکمیت مطلق داشت و هیچ مقاله و یا کتاب جدی‌ای را سراغ نداریم که تا این تاریخ در نقد آثار کسروی نوشته شده باشد. البته کتاب « سیری در لهجه های زبان ترکی» اثر جواد هیات در سال 1364 منتشر شد. این اثر هر چند در بستری دیگر نوشته شده بود اما نوعا در تکمیل نظریه کسروی در خصوص مهاجرت ترکان به آذربایجان از دوره غزنوی تا صفوی بود. وی در صفحه 168- 169 کتاب خود می نویسد:
«اغلب مورخین غربی معتقدند که این زبان بعد از آمدن ترکان سلجوقی، یعنی از قرن یازدهم میلادی، زبان اکثریت مردم را تشکیل داده و پس از استیلای مغول و مهاجرت‌های تازه ترکان در زمان ایلخانیان در قرن سیزدهم میلادی به شکل زبان عامه این سامان در آمده است … قدر مسلم این است که تاریخ زبان ترکی در آذربایجان با تاریخ مهاجرت اقوام ترک به این منطقه ارتباط مستقیم دارد» .
72 سال پس از چاپ اول کتاب آذری زبان باستان، در سال 1376 کتاب محمدتقی زهتابی به نام « تاریخ دیرین ترکان» منتشر گردید که به صورت آشکار با نظریه کسروی مخالفت می‌کرد اما خود هیچگاه به مرتبه یک «نظریه علمی» ارتقاء نیافت و در حد مجموعه ای جعلیات و عصبیات باقی ماند.
همانطور که از مقدمه این کتاب پیدا است، این اثر نوشته ایدئولوژیک است که با نیاتی از پیش تعیین شده نوشته شده است. از نظر زهتابی در این کتاب تمام گروه های قومی قفقاز، غرب ایران، میانرودان و آناتولی اصولا ترک هستند مگر این خلاف آن ثابت شود. سابقه حضور زهتابی در فرقه دموکرات و سپس شوروی و همکاری با حزب بعث و صدام حسین در دهه 1350 اعتبار علمی و سندیت این اثر را به شدت زیر سوال برده است. به طور کلی این کتاب فاقد روش شناسی مشخص و رعایت اصول اولیه یک پژوهش و تحقیق علمی است.
یک رساله دیگر در سال 1389 از سوی نویسنده ایدئولوژیک دیگر به نام حسین محمدزاده صدیق تحت عنوان فرضیه زبان آذری و کسروی، نوشته شد که سعی داشت به شیوه زهتابی راهی در مسیر ترک‌گرایی باز کند. این کتاب از سوی ناظران بیش از اثر پژوهشی جدی یک تخریب نامه تلقی شد و یکی از مجلات معتبر پژوهشی نقدی چهل صفحه‌ای بر آن و جنبه های دیگر آثار صدیق منتشر کرد.
« مسعود عرفانیان» پژوهشگر تاریخ ایران و آذربایجان است که آثار و مقالات زیادی از وی در مجلات تخصصی مانند گفتگو، کتاب ماه تاریخ، نامه بهارستان و… منتشر شده است. وی از اعضای ثابت تحریریه آذریها است و چندین دهه است که در حوزه مسائل قومی از دید تاریخی پژوهش میکند.
مقاله ایشان به مناسبت نودمین سال انتشار رساله کسروی برای نخستین بار در این سایت منتشر می‌شود. این مقاله در بخش نخست خود به یادآوری دو نکته مهم که از سوی منتقدین غیرآکادمیک و ایدئولوژیک تحریف شده است می پردازد:
نخست: تاریخ چاپ این کتاب 1304 است و احتمالا تاریخ انگیزه و آغاز پژوهش نیز دستکم یکسال پیش از آن بوده است. بنابراین ارتباط به برنامه‌های و نیات ناسیونالیستی دولت ایران در 20 سال حکومت رضاشاه ندارد. یادآوری می‌شود که فرهنگستان زبان فارسی در سال 1314 یعنی دهسال پس از تاج‌گذاری رضاشاه فرصت راه‌اندازی پیدا کرد.
دوم: مقاله «اللغته الترکیه فی ایران» در نشریه العرفان نه در دوران پیری بلکه پیش از پژوهش جدی در باب زبان و تاریخ آذربایجان توسط کسروی یعنی در سال 1300-1301 نوشته شده است و تاریخ چاپ مقاله در به میلادی در نشریه العرفان، فوریه 1922 می باشد.
