تنوع و گوناگون زبان های ایرانی، در سرزمین پهناوری مثل ایران که از اول بنیان گذاری اش به کشور کثیر الاقوام معروف بوده است مستلزم این بود که این مملکت باید کثیر الزبان هم باشد. نشر این زبان ها در کشور وسیعی مثل ایران نتیجه‌ای تهاجمات و جریانات شگفت تاریخی متمادی و انتقال اقوام و جنگ‌های طولانی بوده است. کتمان نمی‌توان کرد که در روزگاران گذشته زبان مردم ایران حداقل از مادها و هخامنشیان منشاء مشترک ایرانی داشته و به زبان‌های ایرانی معروف بوده است. زبان شناسان ادوار گوناگونی را برای زبان‌های ایرانی تعیین می‌کنند. ای. م. اُرانسکی تاریخ زبان‌های ایرانی را به سه دوره تقسیم می‌کند.
۱- دوره‌ی زبان‌های باستانی ایران از آغاز تا قرن سوم و چهارم قبل از میلاد.
۲- دوره‌ی زبان‌های میانه از قرن سوم و چهارم ق. م تا قرن هفتم و هشتم بعد از میلاد.
۳ دوره زبان‌های جدید ایرانی از قرن هفتم و هشتم میلادی تا عصر حاضر.
گویش‌هائی که در سرزمین آذربایجان قبل از اسلام بوده چندان شناخته نیست اما چون تاریخ آذربایجان از سلسله مادها شروع می‌شود بیشتر دانشمندان زبان شناسی زبان آذربایجان را زبان مادی می‌دانند. عده‌ای از زبان شناسان معتقدند چون زرتشت از آذربایجان برخاسته است پس زبان وی نیز زبان قدیمی آذربایجان یعنی همان زبان مادی بوده و گات‌های اوستا نیز نمونه‌ای از آن زبان می‌باشد (دار مستتر زبان شناس و ایران شناسی معتقد بود که اوستا در زمان مادها نوشته شده و زبان اوستا در زمان مادها نوشته و زبان اوستا مربوط به زبان‌های مشرق ایران نیست) بعضی از دانشمندان زبان شناس معتقد هستند که زبان مادی‌ها، همان زبان هخامنشیان و لهجه‌ای بسیار نزدیک به زبان هخامنشیان است (پروفسور. مار. مختصری تاریخ آذربایجان ص ۴ جلد اول به نقل از پروفسور میکائیل رفیع علی).
از زمان مادها و هخامنشیان و سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان حادثه یا اتفاق قابل توجه رخ نداده که زبان آذربایجان تغییر و تحول و دگرگونی مهمی داشته باشد و کلمه‌ی آذربایجان بهترین دلیل است که از زمان هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان بصورت آتورپاتکال بوده و بمرور زمان و کثرت استعمال و تعریب و تعرب به صورت فعلی آذربایجان در آمده است و معنی و مفهوم آن از هزاران سال پیش تا حال همان بوده که حالا هم هست. زبان آذربایجان بعد از اسلام نسبت به دوره‌های قبل از اسلام تا اندازه‌ای معلوم و روشن است. مورخین و جغرافیانویسان در دوره‌های مختلف اسلامی ضمن بحث از تاریخ و جغرافیای آذربایجان به زبان و گویش‌های محلی آذربایجان اشاراتی هر چند کوتاه داشته‌اند. این مورخین و جغرافی‌دان‌ها زبان آذربایجان را فهلویات آذری نامیدند که جزئی از زبان‌های ایرانی است. اصطلاح «آذری» هم منسوب به آذربایجان و هم زبانی بوده است که در آذربایجان به آن زبان تکلم می‌کردند. زبان آذری در حقیقت فهلوپاتی است که در آذربایجان معمول بوده گویش‌ها و فهلویات ولایات دیگر ایران مثل گویش‌های طبری، گیلکی، رازی، کردی، بلوچی و غیره … بوده و هستند.
برای روشن شدن مطلب چند تا از اسناد بیشماری بجا مانده از زبان آذری در سال‌های گذشته بعد از اسلام به طور خلاصه از نظر می‌گذرانیم.
۱- یاقوت حموی در معجم البلدان درباره زبان مردم آذربایجان می‌گوید: آنان را گویشی هست که آنرا آذریه گفته می‌شود و جز خودشان کسی آن را نمی‌فهمید.
۲- ابن الندیم در الفهرست از قول این مقفع انواع زبان پارسی را فهلوی، دری فارسی، خوزی، سریانی، می‌نامند و فهلوی را منسوب به فهله (نام پنج ولایت: اصفهان ری، همدان، ماه نهادند، آذربایجان) می‌خواند.
۳- این حوقل در المسالک المسالک در نیمه اول قرن چهارم هجری زبان آذربایجان را آذری یکی از گویش‌های ایرانی معرفی می‌کند.
۴- مسعودی در التنبیه الاشراف نیمه‌ی اول قرن چهارم تصریح می‌کند که گویش‌های فهلوی و دری و آذری را از گویش‌های زبان ایرانی در آذربایجان معرفی کند.
۵- مقدسی در احسن التفاسیم فی معرفته الا اقالیم زبان اقالیم الاعاجم از جمله آذربایجان را و گویش‌هایش را جزء زبان‌های ایرانی نام می‌برد.
مهمتری اثری که در زمان معاصر به زبان آذربایجان پرداخته همان رساله «آذری یا زبان باستانی آذربایجان» نوشته احمد کسروی است که در سال ۱۳۰۴ شمسی منتشر شد و مورد استقبال دانشمندان و زبان شناسان داخل و خارج ایران گردید و این شروعی بود برای تحقیقات بعدی که توسط زبان شناسان پی‌گیری و تا حالا هم ادامه دارد. در مدت نود سال گذشته نوشتارهائی چه بصورت کتاب و رساله و مقاله درباره‌ی این زبان نوشته شده و تعداد آنها هم از صدها فزون است.
اخیراً کتابی توسط آقای فیروز منصوری محقق و پژوهشگر سترگ آذربایجان کتابی را بر شته تحریر کشید، بنام «فرهنگ واژگان آذری» که کامل‌ترین واژه نامه درباره‌ی زبان آذربایجان است. این کتاب که حاصل زحمات پانزده ساله‌ی نویسنده آن است. مجموعه‌ای از واژگانی است که در زمان حال و گذشته مردم کاربرد داشته و دارد. نویسنده در این فرهنگ مجموعه‌ای از واژگان آذری را از لابه‌لای فرهنگ‌ها کتاب‌ها، رساله‌ها که درباره‌ی زبان آذری نوشته شده بیرون کشید و به همراه هر واژه معنا و برابری آن واژه را در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی دیگر از زبان‌های باستانی چون اوستا، پهلوی، ارمنی تا زبان‌ها و گویش‌های امروزی چون فارسی، سیستانی، بلوچی، کردی، لری، مازندرانی، طبری بدست داده و مقایسه کرده است. علاوه بر این، مدخل هر واژه را از گویش‌ها و زبان‌های دیگر ایرانی با مدخل و واژه‌های آذری و همانندهای آنها را به نمایش گذاشته است. خواننده با مراجعه به این فرهنگ واژگان از دو بیتی‌ها و بایاتی، ضرب المثل‌ها، جیستان‌ها، ولالائی‌ها و نمونه‌هائی از حکمت و آداب رسوم و فرهنگ مردم آذربایجان آشنا خواهد شد.
الحق که باید برای خالق این اثر نفیس دست مریزاد و خسته نباشید گفت.
