بر علیه استبداد و تهدید استقلال آن بود. این خیزشملی نتیجه اعتراض همگانی به قرارداد 1919 که به صورت سری و پنهانی ایران را تحت الحمایه انگلستان کرده و حاکمیت ملی آنرا رسما زیر سوال میبرد انجام شد.
شیخمحمد عنصری آگاه و با دانشملی و در عینحال هوشمند بود. قیام وی مصادف بود با قدرتگیری حزب مساوات در باکو و تغییر نام آران و شروان به «جمهوریآذربایجان». اقدامی که از سوی ایرانیان با اعتراضات گسترده مواجه شده و به مناظرههای قلمی بین ملیونایران و محمدامین رسولزاده انجامید. مجموعه این مناظرهها در ایران به چاپ رسیده است. تغییر موقتی نام «آذربایجان» به «آزادستان» نیز از همین موضع بود.
در این میان عدهای از بدخواهان تاریخ آذربایجان و ایران سعیدارند روایتی سراسر دروغ و تحریفآمیز از قیام خیابانی ارائه داده و آن را به مسائل ناحیهای و قومی ارتباط دهد!
باید گفت شیخ محمد خیابانی نه تنها علاقهای به مسائل قومی نداشت بلکه جزو نخستین سیاستمدارانی بود که زبانفارسی را در اولویت قرار داد. بررسی جراید و روزنامههای وقت نشان میدهد که شاخه آذربایجان حزب دموکرات گفتگو به زبان فارسی را در نشستهای حزبی اجباری و الزامی کرده بود.
متاسفانه یک جریان فرصتطلب و کینهجو که در بین مردم آذری به «پان» شهرت یافتهاند سعی دارند از همه نکات کور و مبهم تاریخ در نزد عوام منفعتی برای خود بیرون آورند.
همانطور که گفتیم قیام شیخ در اعتراض به قرارداد 1919 و تهدید استقلال ایران بود. آیا ممکن است کسیکه در راه استقلال و حاکمیتملی قیام کردهاست با درخواست خودمختاری، خود نیز اقدام به تهدید و تحدید حاکمیت کشور نماید؟
تغییرنام آذربایجان به آزادیستان نیز گاه بهانهای برای همین عده میشود. ولی آیا منطقی است بپذیریم کسی در راستای ناحیهگرایی (آذربایجانگرایی) اقدام به قیام کند و سپس نام آذربایجان را از میان بردارد؟
از سوی دیگر دشمنی دستگاهاطلاعاتیعثمانی(تشکیلات مخصوصه)و ترکانجوان (پانترکیستها) با شیخ که منجر به دستگیری و تبعید او به قارص در زمان اشغال تبریز توسط ارتش عثمانی (جنگ جهانی اول) شد، سندی محکم بر وطنخواهی این مبارز والا مقام است.
پانترکیستهای جمهوریباکو نیز با شیخ میانهای ندارند. جمیل حسنلی در کتاب خود «سیاست خارجی جمهوری آذربایجان 1918- 1920» شیخ را عامل بلشویکها معرفی کرده و مینویسد وی به استقلال جمهوریآذربایجان در شمال ارس حسادت میکردهاست.
خانواده شیخ محمد خیابانی همچون خانواده ستارخان بارها بر شرافت و وطنخواهی شیخ تاکید کردهاند و مجموع سخنرانیهای وی نیز که توسط یار وفادارش یعنی «علیآذری» تدوینشدهاست نشانگر ماهیت میهنی شیخ والا مقام است.
