وضعیت هیدروپلتیک ترکیه
ترکیه دارای وضع آبی مناسب می باشد، یعنی دارای میانگین بارش بالای ۵۰۰ میلی لیتر است و تقریبا جز کشور های متوسط دنیا است و در قیاس با ایران، عراق، سوریه و منطقه خاورمیانه جز کشور های پر آب محسوب می شود و وضعیت مناسبی دارد. البته میانگین بارش در بخش های مختلف متفاوت است ولی به هر شکل وضعیت متوسطی از لحاظ میانگین بارندگی دارد. دو رود بزرگ دجله و فرات از کوه های توروس سر چشمه می گیرند و دو رود سیحون و جیحون نیز به مدیترانه می ریزند. بنابراین ترکیه وضعیت مناسبی از لحاظ منابع آبی در مقایسه با کشور های همسایه دارد.
برنامه های آبی کشور ترکیه در چند دهه گذشته
ترکیه بعد از تاسیس یعنی بعد از جنگ جهانی اول به تدریج مراحل توسعه خود را با کمال آتاترک شروع کرد و ادامه داد. در دهه ۱۹۷۰ و بعد از این که قیمت نفت یکباره گران شد، دو اتفاق مهم افتاد، از یک طرف ترکیه به دلیل پایین بودن منابع مالی و عدم توانایی در تامین منابع مالی با بحران تامین انرژی مواجه شد و از طرف دیگر افزایش قیمت نفت باعث شد کشور های عرب دارنده منابع نفتی، جایگاه بالایی در هرم قدرت منطقه پیدا نمایند، بنابراین کشور ترکیه احساس تهدید نمود و در نتیجه تصمیم گرفت به منابع انرژی روی آورد تا از یک طرف وضعیت اقتصادی خود را بهبود ببخشد و از طرف دیگر بتواند مقداری فشار را به کشور های همسایه عرب از جمله عراق و سوریه وارد کند. در نتیجه در سال ۱۹۷۰ پروژه گاپ را که عبارت بود از طراحی حدود بیست سد بر روی رود های دجله و فرات که بتواند از آن ها برای توسعه کشاورزی در مناطق جنوب شرقی ترکیه استفاده نماید، طراحی کرد. در این حین فشارهایی به کشور های قدرتمند سوریه و عراق وارد شد و مشکلاتی برای کرد های کردستان عراق ایجاد کرد. در واقع به طور مشخص ترکیه شروع به بهره برداری سیاسی از آب هایی که در سرزمین ترکیه جاری بود نمود. ترکیه کشور بالادستی در قیاس با کشور های پایین دست منطقه به شمار می رفت.
وضعیت کنونی و نگاه ترکیه به استفاده از آبهای رودهای دجله و فرات
ترکیه قاعدتا برای توسعه کشاورزی و صنعتی به آب وابسته است. در چند سال اخیر از یک طرف سوریه و از طرف دیگر عراق دچار مشکل و بحران شدند و ترکیه می توانست از این منابع آبی به عنوان ابزاری برای تهدید نمودن این کشور ها استفاده کند، همانطور که تا کنون نیز این گونه عمل کرده و در مقابلهمه فشارها و اعتراضات این کشور ها نسبت به برداشت بی رویه آب ترکیه، به رویه و برنامه خود ادامه داده است . در سال های اخیر اخباری از سوی دولت ترکیه در رابطه با طراحی پروژه جدید وجود نداشته است، اما با توجه به خشکسالی های اخیر در منطقه انتظار می رفت که در واقع ترکیه ملاحظه ی بیشتری به منابع آبیش داشته باشد و در رابطه با میزان آبی که برای دو کشور عراق و سوریه رها می کند تجدید نظر نماید، اما این اتفاق رخ نداد . این اقدام ترکیه باعث خشکسالی های بزرگی در عراق و سوریه به ویژه در جنوب عراق شد. کمبود آب های دجله و فرات باعث بیابان زایی گشته و مشکلات ریزگرد ها به دنبال آنها ایجاد شد.
وضعیت هیدروپلیتیک ترکیه در منطقه خاورمیانه و دیپلماسی آب ترکیه نسبت به جهان عرب و کشورهای همسایه
ترکیه از آب به عنوان ابزار قدرت استفاده میکند. در گذشته نیز این حالت وجود داشته است، یعنی ترکیه در زمان گرانی نفت پیشنهاد احداث خط لوله صلح را نمود، به این منظور که آبهای سیحون و جیحون را که به مدیترانه میریزد از طریق دو خط لوله، نخست به کشورهای حاشیه خلیج فارس و دیگری نیز به اردن و عربستان ادامه مسیر دهد و آب این کشور ها را تامین نماید. اگر این اتفاق رخ می داد و کشور ها با این اقدام و خواست ترکیه موافقت می نمودند، این مسئله موجب وابستگی این کشورها از لحاظ تامین آب به کشور ترکیه می شد و به نوعی اهرم آبی زندگیشان در کشور ترکیه قرار داشت. اکنون نیز ترکیه همین دیدگاه را دارد و از منابع آبی در کشورش برای افزایش قدرت داخلی و اعمال فشار بر کشور های همسایه استفاده می نماید و به نوعی قدرت نمایی ژئوپلیتیک ترکیه مدیون آب هایی است که در کشورش جاری است.
بحران داعش و گذر دجله و فرات از عراق و سوریه و رویکرد ترکیه آب به عنوان ابزار
در قواعد بین المللی قانون مشخصی در مورد نحوه استفاده از آبهای مرزی و رودخانههای مرزی نداریم. به این معنا که برای کشورهای بالادست ذکر شده که به صورت منصفانه برداشت نموده و ملاحظه کشور های پایین دست را نمایند. بنابراین دولت های مستقر در عراق نمی توانند به صورت قانونی اقدامی علیه ترکیه انجام نمایند و قانونا از ترکیه تقاضا کنند که آب بیشتری در اختیارشان قرار دهند. لذا ترکیه می تواند از این ظرفیت استفاده نماید. به این شکل که برای گروه هایی که اکنون در عراق و سوریه فعال (مثل داعش) در صورت نیاز از آب مانند ابزار استفاده نماید و به این گروه ها زمانی که قدرت را در اختیار گرفتند آب انتقال دهد و یا این که مجرای آب را بر روی آن ها قطع نماید. در واقع آب ابزار و اسلحهای در دست ترکیه است. البته ترکیه در عراق موضع مخالفی با داعش داشت ولی در سوریه چون با بشار اسد مشکل داشت و به نوعی از داعش حمایت می کرد، می توانست آب را در اختیار داعشی ها قرار دهد تا بتوانند از آب در سرزمین هایی که در اختیار داعش است استفاده نمایند و در واقع پایه های قدرت خود را درمنطقه تثبیت نمایند.
رویکرد آبی ترکیه و تاثیراتی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
بخشی از مشکلاتی که کشور ما درگیر آن است بحث ریزگردها می باشد. درصدی از منشا این ریزگرد ها از عراق است و مربوط به سیاست های آبی ترکیه می شود، یعنی کمبود آبی که در عراق وجود دارد بخشی از آن ناشی از سیاست های ترکیه است و امنیت زیست محیطی ما را تحت تاثیر قرار داده است. از طرف دیگر اگر ترکیه بخواهد مانع از ورود آب به عراق و سوریه شود و به نوعی اقتصاد و کشاورزی این کشورها را تحت تاثیر قرار دهد، (به این معنا که برای دولت های عراق و سوریه که از دوستان ایران به شمار می روند مشکل ایجاد کند) در واقع هر گونه ناکامی و تضعیف این کشورها و ایجاد بحران در این کشورها به منزله این است که کشور ما نیز تحت تاثیر این بحران ها قرار گرفته و تهدید شده است. بنابراین اگر ترکیه ارادهای داشته باشد، می تواند برای کشور ما نیز دردسرهایی ایجاد کند. همانطور که هم اکنون در زمینه زیست محیطی مشکل ایجاد نموده و فشارهایی به مردم کشور ما متاثر از سیاستهای آبی ترکیه وارد می شود.
آینده رویکرد ترکیه در حوزه بهره گیری از دیپلماسی آب
به عقیده من ترکیه در سیاست هایش تجدید نظر نخواهد کرد، به ویژه که در رویکرد نوعثمانیگری ترکیه به شدت به دنبال گسترش حوزه نفوذ و اثرگذاری در منطقه هست. بنابراین در این مسیر از تمام توان و ابزارشان استفاده خواهند کرد و قاعدتا به آب نیز به عنوان یکی از عوامل ایجاد قدرت در کشور ترکیه توجه خواهد شد. بنابراین آنها سعی می نمایند که این سیاست را ادامه دهند. لذا چشم اندازی وجود ندارد که ترکیه تسهیلات بیشتر و آب بیشتری را در اختیار کشور های عراق و سوریه قرار دهد و در واقع شرایط را دگرگون نماید. یعنی سیاست های آبی نه تنها تغییر نخواهد کرد بلکه شاید فشارهای بیشتری را به کشورهای همسایه اش وارد نماید.
*منبع: موسسه آیندهپژوهی جهان اسلام (این مقاله نخستین بار در سال ۱۳۹۴ نوشته شده که هنوز پیامدهای حطرناک هیدروپلیتیک ترکیه در مورد ایران به اندازه کنونی روشن نشده بود.)