بعضی‌ها گفتند که ایرانی‌ها ملّت جدیدی هستند و کلمه‌ی ملّت و ملّی را ربط می‌دهند به ملّی‌گرایی که از “ناسیونالیسم” ترجمه کرده‌اند.
سرانجامِ این برداشت، چیزی می‌شود که آن استاد تاریخ گفت، که: رضاشاه ایران را درست کرده است!
خوب اگر این‌قدر بفهمیم و این‌قدر سواد داشته باشیم که معلوم‌ست چه می‌شود! ما ملّت بودیم قبل از این که کلمه‌ی ملّت در معنای جدید را درست کرده باشیم.
برخی استدلال می‌کنند که ملّت نیازمند دولت است. ما از طریق دولت هم می‌فهمیم که ایران، ملّت بوده است.
ایران دولت خودش را حداقل از زمان سامانیان، از امّت جدا کرد زیرا که ‘موضوعِ’ دولت، ملّت است نه امّت :
دولت-ملّت داریم اما دولت-امّت نداریم
تلاشی هم که نظریه‌پردازان عرب کردند و شاید هنوز هم زور می‌زنند که الشعب‌العربی درست کنند و یک چنین دولتی درست کنند، به جایی نرسیده است و نمی‌رسد. نکته‌ی مهم برای ما این متمایز بودن ایران در این‌جاست که وحدت ملّی خود را از دولت خود نگرفته است بلکه وحدت ملّی ایران بوده که دولت را ایجاد کرده است.
به این دلیل هم است که این تداوم ایران به کجا ربط پیدا می کند؟چرا ایران متداوم است؟راز بقای ایران در کجاست؟
راز بقای ایران به رغم همه کشورهای دیگری که دولت‌شان، دولتِ ملّی است، در چیست؟
متمایز بودن ایران در این جاست که وحدت ملّی خود را از دولت خود نگرفته است، بلکه وحدت ملّی ایران بوده که دولت را ایجاد کرده است.
به این دلیل هم است که با شگفتی بسیار می‌گوییم چیزی نزدیک به هزارسال اقوام ترک در ایران حکومت کردند ولی همین‌ها، زبان فارسی را به هند بردند!
این اتفاق در جای دیگری از جهان نیفتاده است. ایران توانسته است تمدنی و فرهنگی را ایجاد کند که به کمک آن، امور دیگر را متعین کند. پس فرهنگ ایرانی، دولت ایرانی را ایجاد کرده است.
آن‌جایی که دولت ها بحران‌ساز بوده‌اند، سرنگون‌شان کرده است تا اوضاع بحرانی سپری شده، و دولت دیگری آمده است. به‌هرحال، هر دولتی که نتوانسته با نظام فرهنگی متکثر ایران تطبیق یابد، برافتاده است.
ایران جامعه کوتاه مدت نیست، بلکه جامعه‌ی بسیار طولانی مدتی است که دولت‌های کوتاه مدت داشته است. تازه آن هم در برخی موارد و نه همیشه!
چرا دولت‌ها کوتاه مدت بوده‌اند؟
چون دولت‌ها نتوانسته‌اند خودشان را با جامعه‌ی ایران تطبیق دهند و چون نتوانسته‌اند، آن فرهنگ و تمدن که استوارتر، اصیل‌تر و پایدارتر بوده است، برکنارشان کرده است، یعنی ملت در ایران، دولت را از دور خارج می‌کند. این فرهنگ و این ملّت واحد، متکثّر است و هر دولتی که نتوانسته این تکثر را در عین وحدت ایران برآورد، ملّت کنارش گذاشته است.
سخنرانی دکتر جواد طباطبایی
مشهد، ۲۱م تیرماه ۱۳۹۶
موسسه‌ی آموزش عالیِ اقبال‌لاهوری
