کتاب زبان آذربایجان و وحدت ملی ایران
نویسنده: ناصح ناطق
ناشر: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار
وطن، نخستین اصل مشترک همبستگی افراد یک ملت است. همۀ اهل یک وطن مانند افراد یک خانه باید در حفظ آن کوشا باشند. وطن کشوریست که قرنها مردمانی با هم در آن زندگانی کرده، شادی و غم، نیک وبد و رنج و راحت آن را در طول زمان با هم دیده‌اند و به صورت تاریخ برای آنها مجسم گردیده است. مردمی که در این وطن مشترک جغرافیایی و تاریخی زندگانی می‌کنند ممکن است زبانها و دینهای مختلف داشته باشند، اما اگر دشمن به وطن حمله کند وظیفۀ همگان است که از آن دفاع نمایند. برای اینکه مردم کشور با هم حسن تفاهم داشته باشند باید زبان یکدیگر را بفهمند، وگرنه ممکن است که بسبب نافهمی، داستان مثنوی مولوی برای آنها پیش آید، و آن اینکه چهار نفر همراه که زبان مشترک نداشتند مایل به خریدن و خوردن انگور بودند، ولی چون هریک آن را به‌زبان مادری خود می‌گفت موفق به انجام مقصود نشدند. پس لزوم یک زبان مشترک عمومی که تمام افراد وطن از کوچک و بزرگ بتوانند بوسیله آن با هم مکالمه و مکاتبه کنند بدون هیچ تردیدی لازم است. بچه‌ها در دامان مادر و در کوچه و بازار، بدون رفتن به مدرسه، به زبان مادری و محلی خود صحبت می‌کنند و رفع حوایج می‌نمایند. اما زبان عمومی ملی را باید در دبستان عمومی و رایگانی بیاموزند تا بتوانند با مردم استانهای دیگر وطن که همزبان مادری آنها نیستند صحبت کنند. در ایران پس از انقراض ساسانیان و اختلاط زبان پهلوی با زبان عربی تدریجاً زبان فارسی دری کنونی شکل گرفت و همۀ تیره‌های ایرانی به طور مشترک، ادبیات و فرهنگ عظیمی در این زبان بوجود آوردند و زبان مشترک بیشتر مردم و رسمی همه ایران گردید. بنابراین اکنون این زبان است که می‌تواند و باید زبان مشترک عمومی کشور باشد. اما وجود و لزوم زبان مشترک ملی رافع و مانع وجود زبانهای محلی نیست. بنابرآنچه گذشت کسانی که طالب وحدت ملی و تمامیت ارضی ایران، این وطن مشترک، هستند باید به ترویج و تعمیم زبان ملی در تمام کشور کوشش کنند. در مورد زبان قدیم آذربایجان، آقای ناصح ناطق حق مطلب را ادا کرده‌اند.
ناصح ناطق در زبان آذربایجان و وحدت ملی ایران به زبان کهن آذربایجان، آذری، که پیش از ترکیْ زبان آذربایجانیان بود، پرداخته و دنباله‌ی پژوهش‌های زنده‌یادان احمد کسروی در آذری یا زبان باستان آذربایگان؛ یحیی ذکاء در گویش کرینگان (تاتی) و گویش گلین‌قیه (هرزندی)؛ عبدالعلی کارنگ در تاتی و هرزنی دو گویش از زبان باستان آذربایجان و نیز خلخالی یک لهجه از آذری؛ منوچهر مرتضوی در زبان دیرین آذربایجان و بسیاری دیگر را پی گرفته است.
ناصح ناطق فرزند میرزا جواد ناطق تبریزی (از مشروطه‌خواهان و نخستین وکیلان دادگستری تبریز) و از ایرانخواهان آذربایجانی بود. ناطق پس از فراگیری آموزش‌های نخستین در تبریز به فرانسه رفت و در آنجا مهندسی راه و ساختمان خواند و پس از بازگشت به میهن، بیش از هشت سال مدیر کل ساختمان راه آهن بود و در ساخت راه آهن و نیز در جاهای دگر همچون سازمان برنامه و بودجه کوشش‌های فراوانی کرد. وی همچنین در زمینه‌ی فرهنگ و ادبیات به ویژه هم‌ارزسازی‌های ایرانی برای دانش‌واژه‌های بیگانه کوشا بود.
