گفتاری از مرحوم رحیم نیکبخت: آذربایجان در تاریخ و فرهنگ و هویت ایرانی نقش چندگانه‌ای داشته است. موقعیت استراتژی آذربایجان و همجواری با قدرت‌های دیگر هم در این ویژگی موثر بوده است.
آذربایجان به دلیل همجواری با قدرت‌های دیگر، محل تلاقی ایران و کلیت هویت ایرانی با فرهنگ‌ها و هویت‌های دیگر مثل عثمانی و روسیه تزاری است. به همین دلیل آذربایجان را «دارالمرز» می‌نامند. در دوره ساسانیان هم به دلیل وجود مهم‌ترین آتشکده‌های زرتشتی در این منطقه، آذربایجان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
به لحاظ مذهبی و موقعیت استراتژیک هم آذربایجان، یکی از کانون‌های مهم هویت ایرانی بوده است. علاوه بر این آذربایجان همیشه در حفاظت از فرهنگ و هویت ایرانی، نقش مهمی داشته است.
در زمان جنگ‌های روسیه علیه ایران که منجر به دو قرارداد تحمیلی گلستان و ترکمانچای شد، تبریز مقر دارالسلطنه، ولیعهدنشین و پایتخت دوم بود و اولین فعالیت‌های فرهنگی و فکری که بسترساز انقلاب مشروطیت بود در تبریز اتفاق افتاد. نخستین چاپخانه‌ها در تبریز شروع به کار کرد و بعد از تهران، تبریز، نخستین جایی بود که در آن روزنامه منتشر شد. به همین دلیل می‌توان گفت که بخش مهمی از بستر فکری و فرهنگی انقلاب مشروطه در تبریز، و آذربایجان شکل گرفت که در کنار مردم تهران، اصفهان و شیراز و جاهای دیگر، علیه قاجاریه به جنب و جوش در می‌آید.
تبریز زمینه را برای مبارزه مجاهدین گیلانی و بختیاری فراهم می‌کند و باعث می‌شود تا مجاهدین به تهران حمله و محمد‌علی‌شاه را از قدرت خلع کنند. مقاومت تبریز، موجب احیاء مشروطه می‌شود. وقتی که محمدعلی شاه قاجار مجلس را به توپ بست، تبریز در مقابل او ایستاد.
بعد از این اتفاق، محمدعلی شاه دستور می‌دهد که مشروطه‌خواهی در جاهای دیگر هم سرکوب شود. تبریز از پذیرش این سلطه سرباز می‌زند. این وضعیت یازده ماه به طول می‌انجامد و همین باعث می‌شود تا مجاهدین جاهای دیگر، قدرت پیدا کنند و به این ترتیب، مشروطیت احیاء می‌شود.
با توجه به نقشی که آذربایجان در تاریخ مشروطه داشته است و با گذشته بیش از یک قرن، هنوز اسناد بسیاری در این زمینه وجود دارد که تا کنون مورد توجه قرار نگرفته است و باید بررسی و منتشر شود.
