باکو با ریاض را تضعیف کند.»
«مدراتور» در تحلیل این مرکز تحقیقاتی جمهوری آذربایجان با عنوان «چه کسی ایران را به دست خواهد آورد»، آمده است: « این بار سفر الهام علی اف به تهران، با سفرهای وی به ایران در سال های قبل متفاوت است. زیرا جمهوری آذربایجان و ارمنستان برای «به دست آوردن ایران» شروع به رقابت کرده اند.
پس از لغو تحریم های ایران، روابط اقتصادی و تجاری با ایران ، و بخصوص حمل و نقل مشترک و ساخت خطوط انرژی بسیار جذاب به نظر می رسد. زیرا، شرکت های بزرگ غربی نیز به بخش انرژی ایران علاقه نشان می دهند. پس از لغو تحریم ها، حکومت ایران از میان کشورهای قفقاز جنوبی، ابتدا رییس جمهوری آذربایجان را به تهران دعوت کرد. آذربایجان زیرساخت آماده و خطوط حمل و نقل و خط لوله متصل به اروپا در اختیار دارد. این نیز باید برای تهران جذاب باشد. اما، ایران از همکاری اقتصادی با ارمنستان چه سودی می تواند داشته باشد؟ برغم این، ایران براساس «ارزش های متفاوت» ، در برخی مسایل می تواند به ارمنستان اولویت بدهد. به عنوان مثال، ایران در حال تدارک انتقال گاز خود به گرجستان از مسیر ارمنستان است.حال آنکه ، منطق اقتصادی ایجاب می کند که ایران در این طرح به جمهوری آذربایجان اولویت بدهد. اگر طرح گاز ایران-ارمنستان-گرجستان تحقق یابد، جمهوری آذربایجان، هم از ناحیه متحد خود یعنی گرجستان زیان خواهد دید و مناسبات میان دو کشور مانند گذشته گرم نخواهد بود و هم در سیاست جمهوری آذربایجان برای محاصره انرژی ارمنستان شکاف ایجاد خواهد شد.
ایران براساس «ارزش های متفاوت» ، در برخی مسایل می تواند به ارمنستان اولویت بدهد. به عنوان مثال، ایران در حال تدارک انتقال گاز خود به گرجستان از مسیر ارمنستان است.حال آنکه ، منطق اقتصادی ایجاب می کند که ایران در این طرح به جمهوری آذربایجان اولویت بدهد. اگر طرح گاز ایران-ارمنستان-گرجستان تحقق یابد، جمهوری آذربایجان، هم از ناحیه متحد خود یعنی گرجستان زیان خواهد دید و مناسبات میان دو کشور مانند گذشته گرم نخواهد بود و هم در سیاست جمهوری آذربایجان برای محاصره انرژی ارمنستان شکاف ایجاد خواهد شد
به همین علت نیز، به احتمال زیاد الهام علی اف در سفر به تهران، تلاش کرده است که مسایل مربوط به مسیر انتقال گاز ایران به گرجستان و اروپا را روشن سازد. با توجه به اظهارات روسای جمهوری ایران و جمهوری آذربایجان دشوار می توان گفت که ایران در این مورد به جمهوری آذربایجان اولویت داده است. پاسخ الهام علی اف در تهران به یک سوال نیز جلب توجه می کند: تهران تا چه حد به تحقق طرح خط آهن روسیه – جمهوری آذربایجان- ایران تمایل دارد؟ الهام علی اف پس از دیدار با حسن روحانی تاکید کرد که جمهوری آذربایجان تا پایان سال جاری خط آهن خود را به ایران متصل خواهد کرد. حسن روحانی نیز اعلام کرد که تا پایان سال پیشرفت مهمی در خصوص دهلیز ترانزیت آستارا-آستارا ایجاد خواهد شد. در عمل، این دیدگاه ها مشابه است. می توان گفت که برخلاف موضوع انتقال گاز به گرجستان، ایران در موضوع ارتباط با خط آهن روسیه، به جمهوری آذربایجان اولویت می دهد. این، به نفع هر سه کشور است. البته، محتمل بود که مسکو و تهران بخواهند که خط آهنی که دو طرف را به هم وصل می کند، از ارمنستان عبور کند. اما، خط آهنی که جمهوری آذربایجان و ایران را به هم متصل می کند، در عمل آماده است. اما، در ارمنستان باید در میان کوه ها و به قیمت بالا، خط آهن احداث شود. به همین علت نیز در نهایت مسکو و تهران، جمهوری آذربایجان را انتخاب کرده اند.
ایران به گسترش تجارت مرزی با جمهوری آذربایجان نیز تمایل دارد. به این منظور ، ایران در مرز چند منطقه آزاد تجاری تاسیس کرده است. اما، هنوز فعالیت گسترده شرکت های جمهوری آذربایجان در این مناطق آزاد احساس نمی شود.
زیرا، تهران شرکت های ارمنستان را هم برای فعالیت در این مناطق دعوت کرده است. باکو نیز تاکید دارد که تا زمانی که مناقشه قره باغ حل نشده باشد، هیچ گونه همکاری دوجانبه یا چندجانبه با ارمنستان را آغاز نخواهد کرد. یکی از دلایل خودداری باکو از لغو روادید برای شهروندان ایران نیز همین موضوع است. قبل از سفر الهام علی اف به تهران صرفا اعلام شد که باکو مقررات روادید را برای شهروندان ایران آسان تر خواهد کرد. اما، این آسان سازی چه چیزی را شامل خواهد شد، هنوز معلوم نیست. در دیدارهای انجام شده در تهران، موضوع استفاده مشترک ایران و جمهوری آذربایجان از منابع خزر نیز مورد مذاکره قرار گرفته است. الهام علی اف گفته است که جمهوری آذربایجان کارهای مهمی را در زمینه انرژی انجام داده است و با پیوستن ایران و سایر کشورهای همسایه به این فعالیت ها، این ها به طرح های منطقه ای و فراملی تبدیل خواهند شد. حسن روحانی در پاسخ به اظهارات مبسوط الهام علی اف در این باره ، بطور کوتاه گفته است که مذاکرات سازنده ای در مورد تقسیم و استفاده مشترک از ذخایر خزر در حال انجام است. روشن است که فعالیت مشترک ایران و جمهوری آذربایجان در دریای خزر در کوتاه مدت امکان پذیر به نظر نمی رسد. زیرا، 25 سال است که تضاد میان دوکشور تا آن حد عمیق شده است که حل این مسایل در کوتاه مدت مشکل است. اولا، برای اینکه ایران و جمهوری آذربایجان در حوزه های نفتی خزر فعالیت مشترک داشته باشند، باید میان هر دو کشور موضع مشترکی در مورد رژیم حقوقی خزر وجود داشته باشد. اما، این موضع مشترک وجود ندارد و برعکس، هر دو طرف بر موضع خود تاکید دارند. ثانیا، دو کشور قبل از آغاز فعالیت مشترک ، باید وضعیت حوزه «آلو» (حوزه نفتی البرز در خزر) را در خزر روشن کنند. این حوزه نفتی در سرزمین جمهوری آذربایجان قرار دارد و در گذشته توسط کارشناسان نفتی جمهوری آذربایجان کشف شده است. اما، جمهوری آذربایجان نمی تواند از حوزه نفتی متعلق به خود، بهره برداری کند. زیرا، قایق های نظامی ایران اجازه این کار را نمی دهند. در واقع، آغاز بهره برداری مشترک دو کشور از حوزه «آلو» ، زمینه خوبی می تواند برای همکاری در خزر باشد.
محتمل بود که مسکو و تهران بخواهند که خط آهنی که دو طرف را به هم وصل می کند، از ارمنستان عبور کند. اما، خط آهنی که جمهوری آذربایجان و ایران را به هم متصل می کند، در عمل آماده است. اما، در ارمنستان باید در میان کوه ها و به قیمت بالا، خط آهن احداث شود. به همین علت نیز در نهایت مسکو و تهران، جمهوری آذربایجان را انتخاب کرده اند.
از اظهارات بیان شده، به نظر می رسد که در تهران، مناقشه قره باغ کوهستانی مورد مذاکره قرار نگرفته است. مقامات ایرانی در این اواخر مجددا اعلام می کنند که می توانند میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان میانجیگری کنند. اما، نه باکو و نه ایروان تمایلی به میانجیگری ایران ندارند. حسن روحانی در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با الهام علی اف، حتی یک بار نیز عبارت «ما از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت می کنیم» یا « طرفدار حل مساله قره باغ در چارچوب تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان هستیم» را بیان نکرد. اگر این وجود ندارد، دشوار می توان انتظار داشت که در سایر بخش ها همکاری میان دو کشور وارد مرحله پیشرفت شود.
الهام علی اف و حسن روحانی درباره جنگ سوریه سخن گفته اند. رییس جمهوری آذربایجان اعلام کرده است که از توافق آمریکا و روسیه در مورد آتش بس در سوریه استقبال می کند. الهام علی اف گفته است که کشورها نباید در امور داخلی یکدیگر دخالت کنند و مردم سوریه باید سرنوشت آینده شان را خود تعیین کند. این سخنان با منافع ایران نیز منطبق است. با توجه به سخنان الهام علی اف در باره سوریه می توان گفت که باکو به ائتلاف تشکیل شده توسط عربستان سعودی که ترکیه نیز در آن قرار دارد، ملحق نخواهد شد. صرف نظر از این هم، اگر آمریکا و روسیه به آتش بس در سوریه دست یابند ، در مرحله کنونی نیازی به «ائتلاف اسلامی» وجود نخواهد داشت. باکو تمایل دارد که موضوع «ائتلاف اسلامی» از دستور کار روز خارج شود. زیرا، حاکمیت جمهوری آذربایجان نمی خواهد میان بلوک سیاسی و نظامی ترکیه-عربستان سعودی و بلوک نظامی و سیاسی روسیه-ایران یکی را برگزیند. جمهوری آذربایجان در حل مساله سوریه فقط می تواند در ائتلاف بزرگی که تمامی قطبها در آن مشارکت داشته باشند، حضور یابد.
این حوزه نفتی در سرزمین جمهوری آذربایجان قرار دارد و در گذشته توسط کارشناسان نفتی جمهوری آذربایجان کشف شده است. اما، جمهوری آذربایجان نمی تواند از حوزه نفتی متعلق به خود، بهره برداری کند. زیرا، قایق های نظامی ایران اجازه این کار را نمی دهند. در واقع، آغاز بهره برداری مشترک دو کشور از حوزه «آلو» ، زمینه خوبی می تواند برای همکاری در خزر باشد.
الهام علی اف، با آیت الله سید علی خامنه ای ، رهبر عالی دینی ایران نیز تبادل نظر جالبی داشته است. الهام علی اف و سید علی خامنه ای به هنگام سخن گفتن درباره روابط برادرانه دو ملت ، به عامل مذهب توجه نشان داده اند. الهام علی اف گفته است که دو ملت دارای تشابهات مذهبی هستند.
این نظر را رهبر عالی دینی نیز با این جملات تایید کرده است : « پیوندهای مذهبی میان ملت های ایران و آذربایجان وجود دارد.» الهام علی اف در ادامه این موضوع گفته است: « ملت آذربایجان به اسلام و تشیع احترام می گذارد.» در پشت سر تاکید الهام علی اف بر پیوندهای مذهبی، این عامل قرار دارد که ایران باید هم در مرحله حرف و هم در عمل از موضع جمهوری آذربایجان در زمینه آزادسازی اراضی اشغالی این کشور حمایت کند.در پشت سر تاکید سید علی خامنه ای بر پیوندهای مذهبی نیز این عامل قرار دارد که جمهوری آذربایجان باید منافع ایران را در منطقه لحاظ کند و اجازه ندهد سلفی گری گسترش یابد.
چیزی که تهران را ناراحت می کند، این است که جمهوری آذربایجان دارای مناسبات نزدیک با عربستان سعودی است و ریاض ، پشتیبان سلفی ها در جمهوری آذربایجان است. برغم اینکه باکو با گروه های تندرو مبارزه می کند، باکو نمی تواند به خواسته تهران ، مناسباتش با ریاض را تضعیف کند. دستکم به این خاطر که برخلاف تهران، ریاض هم در حرف و هم در عمل ، از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت می کند و با ارمنستان مناسبات دیپلماتیک ندارد. جمهوری آذربایجان مایل به گسترش همکاری با ایران در زمینه های مختلف است. اما، باکو نمی خواهد که در زمان این همکاری ، تهران در امور داخلی جمهوری آذربایجان دخالت کند. اگر تهران به این شرط عمل کند، گسترش همکاری میان دوکشور امکانپذیر خواهد بود. در غیراین صورت، نمی توان تاکید کرد که این سفرها موجب توسعه مناسبات دو کشور خواهد شد
نخستین تحلیلها در باکو پیرامون سفر الهام علی اف به تهران در سالروز انعقاد قرارداد ترکمنچای
