خلیل ملکی در سال 1280 ه ش در تبریز چشم به جهان گشود و هنگامی که مشروطه‌خواهان تهران را فتح کردند او هشت ساله بود. پدر وی بازرگان تبریزی بود که همراه با بستگان و دوستان در انقلاب مشروطیت شرکت داشت. خلیل پس از تحصیلات ابتدائی و متوسطه به تهران آمد و در مدرسه صنعتی آلمان به تحصیل پرداخت. در این دوران خلیل ملکی با سلیمان میرزا اسکندری که یکی از روشنفکران فعال انقلاب مشروطه و عضو حزب دمکرات سیدحسن تقی‌زاده به شمار می‌رفت ملاقاتی کرد. در سال 1307 ملکی در مسابقه اعزام دانشجو به خارج توفیق یافت و برای تحصیل در رشته شیمی به آلمان رفت اما به دلیل قطع هزینه تحصیلی‌اش دچار مشکل مالی شده و بدون اتمام رساله دکترای خویش به ایران بازگشت. اقامت ملکی در اروپا و آموختن زبان‌های آلمانی و فرانسه، دسترسی به روزنامه‌ها، نشریات و کتاب‌های گوناگون تأثیرات ژرفی بر او بر جای نهاد.
ملکی پس از بازگشت به ایران در دانشسرای عالی ادامه تحصیلات داد و پس از اتمام دوره تحصیل، معلم مدرسه شد. یکی دو سال بعد از بازگشت از اروپا با دختر حاج علینقی گنجه‌ای که یکی از رهبران انقلابیون مشروطه‌خواه تبریز بود، ازدواج کرد. ملکی در آلمان با دکتر تقی ارانی و گروه اطراف او آشنا شده بود اما ارانی پس از ورود ملکی به برلین تحصیلش را به پایان رسانده و به ایران بازگشته بود و همین آشنائی‌ها موجب شد که او بعدها تدریجاً به محافل روشنفکری چپ که مجله‌ای نیز به نام دنیا منتشر می‌کردند نزدیک شود. وجود این محافل روشنفکری از دید شهربانی سرلشکر آیرم مخفی نماند و بالاخره طی یک شورش جملگی آنان بازداشت و به زندان افتادند. پنجاه و سه نفر از این افراد محاکمه و محکوم شدند که بعدها به «53» نفر مشهور شدند و خلیل ملکی نیز در میان آنان بود. در این قضیه عبدالصمد کامبخش متهم به لو دادن گروه مذکور بود و این مسئله در خاطرات ایرج اسکندری درج گردیده است.
پس از خلع رضاشاه از سلطنت و بازشدن فضای سیاسی کشور حزب توده بنیان نهاده شد ولی ملکی علیرغم آشنایی با بنیانگذاران حزب در تأسیس آن شرکت نکرد لیکن دیری نپائید که رسماً وارد حزب شد و طی مدت فعالیت در حزب یکی از فعال‌ترین و پرکارترین اعضاء محسوب می‌شد. حزب توده از همان بدو تأسیس محل اختلاف و تنازع بین افراد و جناح‌های مختلف بود خصوصاً آن که برخی از اعضاء حزب رابطه خادم و مخدومی با شوروی را برنمی‌تابیدند. عواملی چند به شکل‌گیری گروهی موسوم به «اصلاح‌طلب» در درون حزب یاری رساند از جمله میتینگ حزب در روز جمعه پنجم آبان 1323 به نفع واگذاری امتیاز نفت شمال به شوروی بود. تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان در سال 1324 که نهایتاً حل آن به شرکت حزب توده در کابینه قوام منجر شد؛ خود؛ یکی از عوامل تشدیدکننده اختلافات درون حزبی گردید. ملکی پیش از واقعه 21 آذر 1324 به عنوان بازرس حزب توده به تبریز رفت و از آنجایی که سابقه دوستی در زندان با پیشه وری داشت از سوی حزب برای این ماموریت مناسب تشخیص داده شد. سفر وی به تبریز پیش از ادغام شعبه ایالتی و تشکیلات حزب توده در آذربایجان با فرقه دمکرات است که منجر به قدرت این حزب شد. ملکی به شدت با ادغام شدن حزب توده در آذربایجان با فرقه مخالف بود. از سوی دیگر وی در گزارش خود از حضور گسترده «مهاجران قفقازی» که مشتمل بر کمونیست های قفقازی بودند در بدنه فرقه ابراز نگرانی کرد. به گفته ملکی این افراد غیر ایرانی جدی ترین حامی تجزیه طلبی در میان کادرهای فرقه دموکرات بودند و افرادی مانند «بی ریا» نیز حامی این جناح شده بودند. روایت ملکی از دیدار خود با سفیر شوروی (علی اف) در مرکز فرهنگی شوروی در تهران و گفتگو پیرامون فرقه دموکرات (پس از 21 آذر 1325) نیز حایز اهمیت است.
خاطرات سیاسی خلیل ملکی با مقدمه محمدعلی کاتوزیان از سوی شرکت سهامی انتشار در سال 1368 منتشر شده و مشتمل بر 498 صفحه می باشد. از آنجا که این کتاب مدتها است تجدید چاپ نشده است در اینجا بخشی از این خاطرات که مربوط به فرقه دموکرات آذربایجان است در 52 صفحه جهت مطالعه پژوهشگران و دسترسی آسان آنها به متن عینا بارگذاری میشود و از خوانندگان دعوت میشود که در صورت تمایل و امکان نسخه اصلی این کتاب را مطالعه کنند. برای دیدن روایت خلیل ملکی از واقعه 21 آذر و فرقه دموکرات کلیک کنید.
