نام ناحیه‌ای که امروز آذربایجان [در شمالغرب کشور ایران] نامیده می‌شود در روزگار گذشته و در زبان های ملل همجوار تلفظ های مختلف و نزدیک به هم داشته است که در زبان پارسی میانه (پهلوی) به آن تورپاتکان و در آثار کهن فارسی کلاسیک آذربادگان یا آذربایگان و در یونانی آتروپاتنه می گفتند. در مورد وجه نام گذاری این سرزمین دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است. عده ای این نام را بر گرفته از نام آتش (آذر، آتور) و آتشکده میدانند. چنانچه یاقوت حموی نقل می کند : «آذر در پهلوی آتش و بایگان به معنی نگهبان است. چون در آنجا آتشکده بسیار بوده، چنین نامیده شده است.»(حموی، ۱۹۷۹: ۳۸۳؛ وکیلی، ۱۳۶۲: ۱۳۲). عده بیشتری نام آذربایجان را بر گرفته از نام شخص آتروپات یا آتورپات پهلوی و یا آذرباد فارسی می دانند که در این سرزمین فرمانروا بود. چنانچه استرابون نقل می کند:
«ماد دو بخش است، بخشی از آن را ماد بزرگ نامند و پایگاه آن همدان است. بخش دیگر ماد را آتروپتنه خوانند. نام این بخش به نام ساتراپ (خشتر پاون) آتروپاتس باز خوانده شده است. اوست که نگذاشت این سرزمین هم پاره ای از ماد بزرگ گشته، به زیر فرمان شهریاری مقدونی ها در آید، این چنین او خود را پادشاه خوانده، آنجا جداگانه کشوری خودکامه گردید. هنوز هم جانشینان او از همان خاندان هستند.» (به نقل از: مشکور، ۱۳۷۵: ۹۴؛ وکیلی، ۱۳۶۲: ۹۶)
به نظر می رسد ماد آتروپتنه بیشتر شامل سرزمین های میانی و شمالی زاگرس بود که به هنگام مهاجرت مادها به ایران در حوزه نفوذ آشوریان قرار داشت و در منابع آشوری نیز بارها از آن نام برده شده است (88 :1981 , Imanpour, 1998: 192; Helm). در هر حال، با توجه به موارد مشابه، هنگامی که هر یک از اقوام ایرانی به صورت گروهی به ایران می آمدند و به ناحیه ای از فلات می رسیدند در طی دوران نام خود را بر آن می نهادند (مانند: پارسیان، بلخیان، خوارزمیان، سغدیان و غیره)، یا در موارد گوناگون که این سرزمین ها گاهی به نام اشخاص نامگذاری می شد، به نظر می رسد نظریه دوم پذیرفتنی تر باشد.
سرزمینی که پس از مهاجرت آریایی‌ها، به خصوص اقوام مادی، به نام یکی از فرمانروایان مشهور آن ماد آتروپاتکان و بعدها آذربایجان نامیده شد، در زمان حاکمیت مادها بر این سرزمین مورد هجوم اقوام سکایی در سده ۷ ق. م قرار گرفت و بر پایه نوشته های یونانی و ارمنی برای مدتی به تاثیر از نام سکاها، سیستان نامیده می شد (قدرت دیزجی، ۱۳۸۵: ۶۹-۷۵). اما دیری نپایید که قلمرو سکاها دوباره به دست مادها افتاد و پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی نام آذربادگان / آتورپاتکان بر این سرزمین نهاده شد (همان: ۶۹-۷۵). گفته می شود در زمان داریوش سوم (۳۳۶-۳۳۰ ق. م) یکی از اشراف بزرگ مادی بنام آتروپات خشترپوان (ساتراپ) ماد بود. این سردار ایرانی که نام او به معنی نگاهبان آتش است و به همین مناسبت او را از خانواده ای زرتشتی شمرده اند- در نبرد گوگامل که بین داریوش سوم و اسکندر روی داد، فرمانده مادی ها به شمار می رفت (۳۳۱ ق. م).
منبع: مقاله «جایگاه دینی آذربایجان در دوره ساسانی». فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران. تابستان ۱۳۹۰
